Społeczne uwarunkowania ochrony przyrody i środowiska w obliczu kryzysu klimatycznego i epidemiologicznego
Grupa tematyczna
Numer: G06
Organizacja: Krzysztof Niedziałkowski (IFiS PAN), Renata Putkowska-Smoter (SGGW)
Pasmo, godzina:
I 15.09, 14:00-15:30
,
II 15.09, 16:00-17:30
Miejsce: SGGW, BUD. 7, Sala 118
Słowa kluczowe: konflikty środowiskowe, konsumpcja, obszary wiejskie, ochrona przyrody, pandemia, środowisko, zieleń miejska, żywność
Sekcje: Sekcja Socjologii Środowiska
Rosnąca świadomość skali kryzysu klimatycznego oraz jego negatywnych konsekwencji w coraz większym stopniu przekłada się na działania społeczno-polityczne mające na celu ograniczenie emisji CO2. Jednocześnie, doświadczenie pandemii COVID-19 pokazało skalę zagrożeń płynących ze środowiska. Potencjalnie stwarza to szansę na przełamanie działania struktur społecznych i wynikających z nich praktyk, które zagrażają stabilności ekologicznej Ziemi i bezpieczeństwu społeczeństw ludzkich. Utrata bioróżnorodności, deforestacja oraz eksploatacją dzikich gatunków zwierząt na potrzeby konsumpcji stanowią poważne wyzwania dla społeczeństw. Z drugiej strony istnieje szereg mechanizmów podtrzymujących stabilność status quo i zapobiegających innowacjom społecznym, które na nowo definiują zależności w systemach społeczno-ekologicznych i dają szansę na nowe, bardziej zrównoważone układy instytucjonalne. Socjologiczna refleksja nad polityką ochrony przyrody i środowiska buduje obraz procesów społecznych towarzyszących i wpływających na transformacje relacji pomiędzy człowiekiem a środowiskiem oraz identyfikuje uwarunkowania sprzyjające i utrudniające podważaniu dominujących paradygmatów rozwojowych. Uwzględnia przy tym zarówno bardziej tradycyjne obszary działań na rzecz szeroko rozumianej ochrony przyrody (formalna polityka ochrony obszarowa i gatunkowej, planowanie przestrzenne), jak i innowacje społeczne (np. nowe wzorce konsumpcji i produkcji, nowe ruchy społeczne, nowe dyskursy ekologiczne). Badania prowadzone w ramach socjologii środowiska mają na celu zrozumienie konfliktów wokół środowiska oraz ich dynamiki w antropocenie – epoce dramatycznych zmian środowiskowych zapoczątkowanych rewolucją przemysłową.
Celem grupy tematycznej „Społeczne uwarunkowania ochrony przyrody i środowiska w obliczu kryzysu klimatycznego i epidemiologicznego” jest wywołanie dyskusji naukowej wokół następujących pytań:
• Co decyduje o ciągłości i dynamice systemów społeczno-ekologicznych?
• Jaki wpływ na relacje człowiek-środowisko mają krytyczne wydarzenia, takie jak pandemia Covid-19?
• Jakie jest podłoże konfliktów środowiskowych i jakie czynniki wpływają na ich dynamikę?
• Jaka jest świadomość ekologiczna Polaków? Czy się zmienia i co ma na nią wpływ?
• Jak kształtują się interakcje pomiędzy sektorem pozarządowym, rządowym i rynkowym w procesie decydowania o ochronie przyrody i środowiska?
• Jaka jest rola ruchów społecznych w inicjowaniu i przeprowadzaniu zmiany społecznej dotyczącej relacji społeczno-środowiskowych?
• W jaki sposób czynniki dyskursywne oddziałują na procesy społeczne związane z ochroną przyrody i środowiska? Czy dyskurs ekologiczny jest spójny, a jeśli nie to dlaczego?
• Co decyduje o dominujących wzorcach konsumpcji? Czy i w jaki sposób można je zmienić na bardziej zrównoważone? Dyskusja w ramach grupy tematyczna pozwoli na przegląd stosowanych w polskiej socjologii środowiska koncepcji teoretycznych, podejść metodologicznych oraz obszarów empirycznych poddawanych analizie. Dzięki temu możliwa będzie krytyczna refleksja dotycząca luk badawczych oraz potencjalnych obszarów współpracy naukowej pomiędzy uczestnikami sesji.
Piotr Matczak
Koncepcja usług ekosystemowych (ecosystem services – ES), jest od 25 lat jedną z najbardziej doniosłych idei wskazujących na usługowy charakter środowiska przyrodniczego. Główna teza tej koncepcji wskazuje na darmowy charakter wielu usług ekosystemowych, kluczowych dla dobrobytu ludzi. Koncepcja ES zyskała wielkie znaczenie w badaniach i jest też stosowana w praktyce – w regulacjach dot. środowiska. Potencjał ES nie jest jednak wykorzystywany. Niniejszy referat wskazuje na pewną trudność w ramach tej koncepcji – związaną z koncepcyjną i pomiarową niejednoznacznością kulturowych usług ekosystemowych. Owa koncepcyjna i badawcza niejednoznaczność obrazuje złożony charakter kulturowych ES. Rodzi to trudności w aplikacji koncepcji ES, na przykład do badań dotyczących planowania.
Wskazuje się na trzy zasadnicze klasy ES: (i) zaopatrzeniowe, (ii) regulacyjne i podtrzymujące, (iii) kulturowe. Pierwsze dwie klasy obejmują usługi, które stanowią elementy zobiektywizowanej rzeczywistości przyrodniczej. W trzecim przypadku – usług kulturowych jest inaczej, jakość i wielkość tych usług jest korelatem społecznej percepcji i waloryzacji. O ile w przypadku usług zaopatrzeniowych oraz regulacyjnych i podtrzymujących istnieją zobiektywizowane miary, to pomiar usług kulturowych nastręcza dużych trudności, o charakterze – w pewnym zakresie ontologicznym (odnoszącym się do pytania ”czym są kulturowe usługi ekosystemowe?”).
Na dualność koncepcji usług ekosystemowych może spojrzeć przez pryzmat koncepcji kultury Jerzego Kmity, który wyróżnia dwie sfery kultury: „techniczno-użytkową” oraz „symboliczną”. Te dwie sfery różnią się tym, że sferę kultury „techniczno-użytkowej” tworzą przekonania normatywne i dyrektywalne, zapewniające skuteczność działań bez względu na powszechne respektowanie owych przekonań dyrektywalnych, zaś sferę kultury „symbolicznej” tworzą przekonania normatywne i dyrektywalne, zapewniające skuteczność działań pod warunkiem, że owe przekonania są powszechnie respektowane. Kluczowym zabiegiem jest tu interpretacja, która jest uzgodniona powszechnie.
W referacie postawiona jest teza, że sama obecność kulturowych usług ekosystemowych (ich istnienie) ma procesualny charakter. Usługi kulturowe podlegają społecznemu „wytwarzaniu” i „negocjacjom”, które mają w pewnym zakresie konfliktowy. Kulturowe ES są wytwarzane poprzez nadawanie znaczeń (i odpowiednich dyrektyw dla działań), nie istnieją one bez nadawania i odczytywania znaczeń (i dyrektyw). Poszczególni aktorzy społeczni dokonują instytucjonalizacji tych znaczeń, lecz nie są one interpretowane powszechnie, przez wszystkich aktorów. Próby instytucjonalizacji mogą napotkać na próby dezinstytucjonalizacji czyli kwestionowania prawomocności przekonań i dyrektyw.
Proces ten jest ilustrowany stylizowanymi przykładami atrakcji turystycznych, łąk kwietnych oraz na wynikami badań kulturowych ES, przeprowadzonych w gminie Węgorzewo. W zakończeniu, przedstawione są implikacji praktyczne przedstawionego stanowiska.
Joanna Tusznio
Po zamknięciu kopalni cynku i miedzi ZGH Bolesław w Bukownie w 2021 roku zanikają trzy rzeki: Sztoła, Baba i Biała. Rzeki te płynęły naturalnie przed powstaniem kopalni, ale stworzony przez wydobycie lej depresji osuszył ich źródła. W ostatnich dekadach przepływy w rzekach w zasadzie w całości pochodziły z wody wypompowywanej przez kopalnię – w niebagatelnych zresztą ilościach, przewyższających ilość wody wypompowywanej np. ze wszystkich kopalni węglowych na Śląsku. Zamknięcie kopalni odbywa się przez zalanie przestrzeni, w których odbywała się eksploatacja, bez utrzymania pracy pomp.
Nad Sztołą wszystko jest na opak. Aktywiści ekologiczni bronią życia biologicznego w rzece, domagając się utrzymania pracy pomp w kopalni. Lokalna grupa inicjatywna, wspierająca decyzję kopalni, proponuje „renaturalizację” Sztoły poprzez sztuczne uszczelnienie jej koryta i doprowadzenie wody od wysychających źródeł do ujścia rzeki. Mieszkańcy Bukowna i kajakarze pożegnali się już z rzeką, podczas gdy momentami jej wody powracają, tak jak wtedy, gdy nad Sztołę przyjeżdża ekipa TVP nagrywać razem z aktywistami odcinek Magazynu Ekspresu Reporterów. Radny z Bukowna komentuje to mówiąc: „mamy rzekę na pilota”. Podczas protestu Sióstr Rzek nad Sztołą obecni są głównie mieszkańcy Dąbrowy Górniczej, a mieszkańcy Bukowna komentują te wydarzenia w mediach społecznościowych, gdzie m.in. robią ankietę oceniającą osobę profesora AGH alarmującego o zagrożeniu zanieczyszczeniem wód podziemnych i powierzchniowych (opcje do wyboru: pozytywnie, neutralnie, negatywnie; opinie pozytywne nieznacznie przeważają). W rozmowach prywatnych i wywiadach badawczych mieszkańcy mówią jednak, że mają silne poczucie straty, jednocześnie nie czując, aby rzeka kiedykolwiek do nich należała.
Przypadek Sztoły, Baby i Białej wymyka się klasycznym kategoriom ochrony przyrody. Obrona rzeki jest zupełnie przeciwna popularnemu obecnie dyskursowi renaturalizacyjnemu. Nawet jeśli rzeki powrócą po wypełnieniu leja depresji, nie ma pewności gdzie oraz kiedy to nastąpi, a także jakie inne konsekwencje eksploatacji górniczej pojawią się w tym rejonie (zalania, zapadliska, skażenie wód). Proponujemy analizę tego przypadku z dwóch perspektyw: 1) krytycznego spojrzenia na kategorie naturalności i normatywne cele ochrony przyrody w dobie antropocenu, w rozumieniu m.in. Jamiego Lorimera, oraz 2) wyobrażeń dziedzictwa, jakim doliny tych rzek będą dla przyszłych pokoleń, inspirowanego archeologią przyszłości Corneliusa Holthorfa.
Analiza przeprowadzona jest na podstawie badań jakościowych, przede wszystkim wywiadów pogłębionych z członkami społeczności lokalnej (25 wywiadów), a także naukowcami realizującymi badania przyrodnicze na ziemi olkuskiej (12 wywiadów). Badania prowadzone były w miesiącach poprzedzających wyłączenie pomp w kopalni (09-12.2021), oraz pierwszych miesiącach po zaprzestaniu zasilania rzeki wodą (01-03.2022). Wywiady pogłębione uzupełnione są o analizę materiałów prasowych oraz netnografię dyskusji o Sztole w mediach społecznościowych w okresie 09.2021-03.2022. Wyniki pokazują, w jaki sposób narracje różnych interesariuszy o zamknięciu kopalni i przyszłości rzek wiążą się z przekonaniami na temat natury i jej wartością dla człowieka.
Marcin Rechciński,
współautorzy: Joanna Tusznio, Arash Akhshik, Małgorzata Grodzińska-Jurczak
Pandemia COVID-19 utrudniła badania nad konfliktami związanymi z funkcjonowaniem obszarów chronionych. Ograniczenia w bezpośrednim kontakcie z interesariuszami zmusiły badaczy do zrewidowania roli danych zastanych w studiach z przedmiotowego zakresu. W niniejszym wystąpieniu przedstawimy próbę wykorzystania dwóch niezależnych grup danych zastanych – Banku Danych Lokalnych GUS oraz wyników wyszukiwania Google – w celu wstępnego rozpoznania konfliktów związanych z obszarami chronionymi w województwie małopolskim. Na podstawie analizy treści artykułów indeksowanych w bazie Web of Science, sporządzono listę uwarunkowań konfliktów wokół obszarów chronionych w Polsce możliwych do przedstawienia na ilorazowej skali pomiarowej. Zidentyfikowano 187 zmiennych dotyczących tych uwarunkowań, dostępnych w BDL GUS na poziomie lokalnym. Po dokonaniu redukcji zbioru danych metodą składowych głównych, przeprowadzono analizę skupień gmin województwa małopolskiego podobnych pod względem zestawu potencjalnych uwarunkowań konfliktowych. Spośród 14 wyodrębnionych klastrów, wybrano jeden – obejmujący gminy powiatu tatrzańskiego – do przeprowadzenia analizy wyników wyszukiwania Google w zakresie konfliktów wokół Tatrzańskiego Parku Narodowego. Przyjmując za jednostkę analizy rekord z tytułem strony www i jej skróconym opisem, przeprowadzono kodowanie otwarte głównych przedmiotów sporu wokół TPN zaprezentowanych w Internecie. Wyniki skonfrontowano z charakterystyką klastra uzyskaną w drodze analizy danych BDL GUS.
Celem wystąpienia, oprócz syntetycznej prezentacji uzyskanych wyników, jest krytyczna ocena zaproponowanej metody oraz użyteczności wykorzystanych danych zastanych. Wykorzystując teorię konfliktów wokół obszarów chronionych, zademonstrujemy ograniczenia zgromadzonego materiału i dopuszczalny sposób jego interpretacji. Zwrócimy uwagę na kluczowe składowe definicji konfliktów, które wykluczają sprowadzenie badań nad konfliktami wyłącznie do analizy danych zastanych. Jednocześnie, wskażemy możliwości wykorzystania naszego podejścia do ograniczenia skali bezpośrednich kontaktów z respondentami, bez dużego uszczerbku dla celów przedmiotowych prac.
Dobrosława Wiktor-Mach
W obliczu narastającego kryzysu ekologicznego i klimatycznego kluczowe staje się zaangażowanie różnych grup i środowisk, w tym ruchów społecznych. W badaniach nad rolą aktorów pozarządowych coraz więcej uwagi poświęca się kwestiom współpracy i budowaniu sojuszy jako ważnym czynnikom wpływającym na sukces mobilizacji społecznej. Referat poświęcony będzie rozważaniom nad strategiami, barierami i możliwościami współpracy w ramach ruchu klimatycznego. Na podstawie analizy materiałów z badań jakościowych w Turcji przedstawiona zostanie rola sieci społecznych w rozwoju ruchu ekologicznego, a zwłaszcza tej części skoncentrowanej na temacie zmian klimatu i adaptacji do coraz częstszych ekstremalnych zjawisk pogodowych. Przedstawione zostaną praktyki i dyskursy związane z mobilizacją społeczną na rzecz ochrony środowiska. Z jednej strony ruch ten rozwija się w ostatnich latach i funkcjonuje poprzez różnorodne platformy i sieci aktywistów, pracowników profesjonalnych organizacji pozarządowych, czy naukowców, którzy w dużej mierze podzielają wizję koniecznych zmian i transformacji społecznej, gospodarczej i energetycznej. Ruch ten rozwija intensywnie swoje sieci na poziomie zarówno narodowym, jak i transnarodowym. Dużą rolę w rozwoju tożsamości ruchu odgrywają „łącznicy”, którzy w swojej karierze zawodowej pracowali w wielu organizacjach ekologicznych. Większość podmiotów akcentuje też konieczność rozwiajnia jak najszerszej współpracy i włączania różnych grup społecznych w działania proekologiczne. Z drugiej strony, pomimo wieloletnich kampanii i pracy w tym obszarze, ruch ekologiczny w Turcji wciąż nie jest szeroko rozpoznawalny. Jest też wiele barier strukturalnych o charakterze ekonomicznym, społecznym, a przede wszystkim politycznym. Przyłączenie się do ruchu przedstawicieli młodego pokolenia ma szansę rozpowszechnić agendę ekologiczną w społeczeństwie, jeśli uda im się zmobilizować większą część równieśników. Innym kierunkiem dalszego rozwoju ruchu może być praca nad dalszym rozwijaniem współpracy między organizacjami pozarządowymi a lokalnymi protestami wobec wielkich projektów infrastrukturalnych i walk o ochronę środowiska, które intensyfikują się na terenie całego kraju.
(Wyłożony)
Renata Putkowska-Smoter
Współczesne badania poświęcone adaptacji do zmian klimatu skupiają się przede wszystkim na analizie reakcji społecznych na to wyzwania oraz na wdrażaniu poszczególnych rozwiązań adaptacyjnych. Rzadziej bada się miejskie systemy dostarczania i wdrażania tych rozwiązań, w tym perspektywę osób zatrudnionych do „tłumaczenia” profesjonalnej wiedzy o zmianie klimatu na praktykę funkcjonowania miasta. Jednak, jak wskazuje literatura poświęcona dynamice systemów społeczno-ekologicznych, struktury administracyjne i grupa zawodowa określana mianem „biurokracji” jest odrębnym i ważnym uczestnikiem polityk środowiskowych. Celem prezentacji jest uporządkowanie dotychczasowych ustaleń na ten temat, oraz wskazanie najważniejszych szans i zagrożeń aktywnego angażowania się struktur administracyjnych w rozwiązywaniu problemów środowiskowych. Prezentacja skupi się szczególnie na problemie legitymizacji i profesjonalnej ekspertyzy miejskiej administracji, zwłaszcza w kontekście współczesnej krytyki jakości i efektywności partycypacji publicznej. Ilustrującymi przykładami będzie analiza działalności „zielonych” jednostek w polskich miastach oraz zrealizowane badanie agendy tzn. miejskich planów adaptacji do zmian klimatu w obszarze sprawiedliwości środowiskowej.
(Wyłożony)
Patrycja Romaniuk
Celem wystąpienia jest zaprezentowanie wniosków dotyczących możliwej dynamiki relacji między interesariuszami oraz kształtowania skutecznej współpracy na rzecz obszarów Natura 2000.
Badania nad konfliktami społecznymi wokół obszarów Natura 2000 w Polsce obejmują m.in. typologię konfliktów i ich przyczyny (Głogowska, Szendera, Chmielewski 2013), analizę poziomów i sposobów partycypacji (Cent i in., 2014), relacje między typami konfliktów a usługami ekosystemów (Maczka i in. 2021), kwestie sprawiedliwości i reprezentacji (Strzelecka i in. 2021). Jednakże badania te nie podnoszą w sposób wystarczający kwestii potencjału zapobiegania tego rodzaju konfliktom oraz czynników prowadzących do owocnego współdecydowania o konkretnym obszarze przez szerokie grono interesariuszy, często reprezentujących rozbieżne interesy i wartości.
Celem wystąpienia jest zaprezentowanie wniosków dotyczących możliwej dynamiki relacji między interesariuszami oraz kształtowania skutecznej współpracy na rzecz obszarów Natura 2000.
Badania nad konfliktami społecznymi wokół obszarów Natura 2000 w Polsce obejmują m.in. typologię konfliktów i ich przyczyny (Głogowska, Szendera, Chmielewski 2013), analizę poziomów i sposobów partycypacji (Cent i in., 2014), relacje między typami konfliktów a usługami ekosystemów (Maczka i in. 2021), kwestie sprawiedliwości i reprezentacji (Strzelecka i in. 2021). Jednakże badania te nie podnoszą w sposób wystarczający kwestii potencjału zapobiegania tego rodzaju konfliktom oraz czynników prowadzących do owocnego współdecydowania o konkretnym obszarze przez szerokie grono interesariuszy, często reprezentujących rozbieżne interesy i wartości.
Wskazanie czynników wspierających potencjał zapobiegania konfliktom możliwe jest przede wszystkim poprzez współpracę z konkretnymi społecznościami. Przy tym wydaje się, że badania ankietowe, wywiady pogłębione czy przeglądy literatury nie są wystarczające do ujawnienia luk w wiedzy, świadomości czy komunikacji, które, często nieuświadomione, utrudniają współpracę i potrafią eskalować do rozmiarów konfliktu. Niniejszy artykuł opiera się na hipotezie, że potrzebne są przede wszystkim badania uczestniczące, w szczególności zaś takie, które umożliwiają pogłębione zrozumienie dynamiki procesu współpracy.
Hipotezę tę ilustruję wnioskami z podjętej przeze mnie współpraca ze społecznością obszaru Natura 2000 „Łąki w Okolicach Kluczborka nad Stobrawą” pozwoliła zidentyfikować szereg nieoczywistych „dysfunkcji”, prowadzących do konfliktów pomiędzy interesariuszami oraz wypracować i przetestować sposoby zapobiegania im w oparciu właśnie o badania uczestniczące.
Wyniki współpracy pozwalają wnioskować, iż wielu dysfunkcji komunikacyjnych można uniknąć, łącząc odpowiednie narzędzia i formy komunikacji społecznej z zastosowaniem podejścia systemowego. Zastosowana w trakcie interwencji metoda modelowania partycypacyjnego, pomaga w uniknięciu eskalacji do postaci konfliktu utrudniającego skuteczną ochronę konkretnego obszaru. Pomaga również w deeskalacji już istniejącego konfliktu. W konsekwencji możliwa jest dalsza współpraca w perspektywie wieloletniej.
Wyniki zastosowanego procesu rzucają nowe światło na rzadko podnoszone w literaturze zagadnienie „miękkich”, trudniej uchwytnych za pomocą wielu powszechnie stosowanych metod badawczych aspektów partycypacji, które stanowią o sukcesie lub porażce współpracy na rzecz ochrony danego obszaru Natura 2000. Stanowi on jednocześnie punkt wyjścia do dalszych prac badawczych m. in. nad możliwościami replikacji (wprowadzenia wypracowanych rozwiązań do szerszej praktyki), tak potrzebnej w obliczu pogłębiającego się kryzysu klimatycznego oraz rosnącej, jak się wydaje, świadomości społecznej w zakresie potrzeby ochrony przyrody.
(Wyłożony)
Agata Stanisz
Czy społeczności lokalne mogą mieć wpływ na poprawę kondycji środowiska naturalnego? Jakie postawy społeczne można zaobserwować we współczesnej Polsce wobec zmian klimatycznych, a zwłaszcza wobec pogłębiającego się kryzysu wodnego? Czy obywatelsko-eksperckie działania aktywistyczne podejmowane w trosce o przyszłość mogą być skuteczne i oddziaływać na system oficjalnych polityk i dyskursów środowiskowych? Jakie to działania i na jakich zasadach dokonuje się transfer wiedzy między aktywistami środowiskowymi, ekspertami a decydentami? To tylko niektóre pytania, które postawię w proponowanym referacie.
Referat opiera się na wstępnych badaniach antropologicznych realizowanych od końca 2018 r. w gminie Rogoźno (pow. obornicki w Wielopolsce) a jego szczególny kontekst – postępujący kryzys wodny został wskazany przez lokalnych działaczy na rzecz środowiska za priorytetowy. Jeden z głównych problemów jaki dostrzegają reprezentanci tej społeczności nie jest kryzys wodny sam w sobie, lecz nieefektywna komunikacja wiedzy naukowej i eksperckiej, która nie jest uwzględniana przez rozmaite podmioty procesów inwestycyjnych i decyzyjnych (m.in. przez władze samorządowe, instytucje publiczne, dużych inwestorów). Przypadek gminy Rogoźno jest szczególny z kilku względów. Historia sprzeciwiania się i działania na rzecz ochrony lokalnego środowiska sięga w tej gminie połowy lat 90. XX w. Od 2017 r. nabrały one wyjątkowego tempa w związku z planami otwarcia żwirowni, niekorzystnymi dla przyrody studiami korytarzowymi projektowanej drogi ekspresowej S11, nieskuteczną rekultywacją jezior oraz nieefektywną gospodarką wodno-kanalizacyjną. Zaczęto dostrzegać problemy związane z retencją wód, zanikiem wodnej bioróżnorodności oraz potrzebę renaturyzacji lokalnych rzek. Podjęte interwencje doprowadziły między innymi do reaktywizacji zawieszonego w 2015 r. projektu Lasu Modelowego (jedynego w Polsce) oraz uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego – obie tymczasowo zablokowały niekorzystne przyrodniczo i społecznie plany inwestycyjne. Pod względem środowiskowym teren gminy należy kojarzyć ze skrajem Puszczy Noteckiej, bogatą siecią hydrograficzną, trzema rezerwatami przyrody, dwoma obszarami chronionego krajobrazu, Obszarem Natura 2000, lasami ochronnymi oraz przebiegającym przez jej teren korytarzem ekologicznym.
Moim celem jest zaprezentowanie oddolnie podejmowanych praktyk aktywistycznych przybierających formę kolaboracji między mieszkańcami gminy a naukowcami, organizacji konsultacji, spotkań i konferencji, interwencji administracyjnych (wnioski, alternatywne ekspertyzy, interpelacje, petycje), stałego monitoringu poczynań władz samorządowych oraz instytucji takich jak Wody Polskie, Lasy Państwowe, RDOŚ czy GDDKiA. Oddolne spojrzenie na próby zapobiegania kryzysowi wodnemu w proponowanej mikroskali, może pozwolić na lepsze zrozumienie mechanizmów komunikowania oraz transferowania wiedzy eksperckiej w kontekście kryzysu wodnego.
Adrian Dominik Wójcik, Aleksandra Cisłak, Aleksandra Cichocka, Taciano Milfont
W dyskursie medialnym zaangażowanie ekologiczne przeciwstawiane jest często interesowi narodowemu. Podobnie wartości prośrodowiskowe są często ukazywane jako niezgodne z przywiązaniem do grupy narodowej. W serii badań sondażowych pokazujemy, że obraz ten jest o wiele bardziej skomplikowany. Sama identyfikacja z grupą narodową może przyjmować dwa podstawowe wymiary. Pierwsza z nich (bezpieczna) opiera się na poczucie przynależności i wspólnoty z innymi przedstawicielami grupy własnej. Druga (defensywna) opiera się na potrzebie uznania wielkości grupy narodowej przez innych. Nasze badania wskazują, że defensywna forma tożsamości związane jest z poparciem dla działań o charakterze antyśrodowiskowym – a więc np. wycinki Puszczy Białowieskiej, czy rozwoju energetyki węglowej w Polsce. Podobnie osoby o defensywnej formie tożsamości narodowej deklarują z mniejszym prawdopodobieństwem chęć podjęcia działań indywidualnych, które miałyby ograniczyć zmianę klimatu i podjęcia osobistych wyrzeczeń w tym celu. W badaniach pokazujemy też możliwe mechanizmy pośredniczące odpowiedzialne za te wyniki, a więc np. przekonanie o potrzebie podtrzymywania suwerenności Polski poprzez przeciwstawianie się działaniom ekologicznym, czy też poparcie dla teorii spiskowych związanych z polską energetyką. Podobnych efektów nie obserwuje się jednak dla bezpiecznej formy przywiązania narodowego.
Małgorzata Grodzińska-Jurczak,
współautorzy: Arash Akhshik, Natalia Jaguszewska, Aleksandra Krawczyk, Marianna Strzelecka
Spośród wszystkich tworzyw sztucznych, to produkty jednorazowego użytku (Single-use Plastics, SUP) uważane są za najbardziej szkodliwe dla środowiska. Poprzez dynamicznie rozwijającą się kulturę konsumpcji, szybkiego używania i wyrzucania, jednorazowości, stanowią one jeden z najszybciej rosnących segmentów przemysłu tworzyw sztucznych. Choć zaproponowane strategie polityczne UE miały na celu zredukowanie negatywnego wpływu SUP na środowisko i zdrowie publiczne, kryzys związany z COVID-19 podważa globalne wysiłki na rzecz zrównoważonej transformacji produkcji i konsumpcji tworzyw sztucznych, przenosząc uwagę konsumentów z globalnego zrównoważenia środowiskowego na zagrożenia dla zdrowia związane z pandemią. Tworzywa sztuczne jednorazowego użytku zyskały pozytywne cechy związane ze zdrowiem i higieną w umysłach konsumenckich. W związku z tym pojawia się zapotrzebowanie na nowatorskie rozwiązania, które mogą przetrwać w obliczu przyszłych kryzysów podobnych do pandemii COVID-19, a dodatkowo będą oparte na wiedzy z dziedziny gospodarki o obiegu zamkniętym SUP. Zainspirowany podejściem action research, projekt nasz wykorzystuje grupy fokusowe z różnymi interesariuszami, w celu zidentyfikowania ich postrzegania wyzwań i możliych rozwiązań w powyższej tematyce, ujawniając potencjał współtworzenia wiedzy wraz z implikacjami i wkładem w zrównoważone działania na rzecz ograniczenia plastiku i zmian klimatu w obliczu kryzysu zdrowia publicznego. W tym celu w projekcie wykorzystano podejście porównawcze do ilościowego określenia podobieństw między uczestnikami, badając stopień konsensusu w podejmowaniu tematów, a tym samym różnorodność zaangażowania w partycypacyjną produkcję wiedzy. Nasze wyniki pokazują, że wiedza w działaniu jest główną siłą napędową prowadzącą do przejścia na zrównoważony rozwój wśród interesariuszy. Twierdzimy, że eksploracja współtworzenia wiedzy wymaga interdyscyplinarnych punktów wejścia, począwszy od różnych perspektyw (wyzwania vs. rozwiązania, poziom indywidualny vs. systemowy) po innowacyjne próby zrozumienia zachowań związanych z produkcją wiedzy, szczególnie dla decydentów.
Ewa Kopczyńska
Odporność systemów społeczno-ekologicznych na kryzysy ocenia się dziś przez pryzmat ich zdolności do adaptacji raczej niż przez niezmienność i sztywność. Ta zdolność do adaptacji (resilience) to elastyczność, czyli gotowość do formułowania i wdrażania szybkich odpowiedzi na pojawiające się zagrożenia, przy jednoczesnej skuteczności w podtrzymaniu i realizacji tzw. kluczowych cech systemu (Bollig 2014, Béné 2020). W przypadku systemów żywnościowych tymi kluczowymi cechami, wymagającymi podtrzymania jest bezpieczeństwo żywnościowe (food security) i realizacja prawa do żywności (right to food) wraz z utrzymaniem suwerenności żywnościowej (food sovereignty).
W referacie proponuję rozważanie różnorodności systemów jako warunków umożliwiających formułowanie odpowiedzi na kryzysy (klimatyczny, epidemiologiczny, polityczny) oraz jako środowiska zapewniającego elastyczność i innowacyjność systemu. Różnorodność systemu rozumiana jest szeroko i wielodyscyplinowo. Należy do niej zarówno bioróżnorodność, jak i różnorodność form instytucjonalno-prawnych, różnorodność łańcuchów żywnościowych, różnorodność kulturowa i dietetyczna. Przedmiotem referatu jest po pierwsze przedstawienie ramy teoretycznej różnorodności w zrównoważonych systemach żywnościowych, po drugie wskazanie synergii oraz konfliktów pomiędzy poszczególnymi wymiarami zróżnicowania (np. napięcie między wartością wyboru konsumenckiego a wartościami środowiskowymi, paradoksy systemów certyfikacji ekologicznej), po trzecie przedstawienie konkretnych obszarów innowacji społecznych w systemach żywnościowych, które stanowią rezylientną odpowiedź na kolejne kryzysy – klimatyczny, epidemiologiczny, polityczny.
Dla zobrazowania dynamiki zróżnicowania systemu żywnościowego przedstawione zostaną dane dotyczące wybranych poziomów tego – realnego i pozornego – zróżnicowania. Dla ukazania obszarów innowacji i kierunków różnicowania systemów przytoczone zostaną natomiast przykłady obywatelskich sieci żywnościowych (civil food networks) i ich działań. Jedne i drugie dane zaczerpnięte są z trwającego projektu badawczego FOOdIVERSE, realizowanego w konsorcjum zespołów badawczych z Niemiec, Norwegii, Włoch, Wielkiej Brytanii i Polski.
Piotr Drygas
Referat będzie przedstawieniem stanu badań nad wpływem ruchów ekologicznych i klimatycznych w Polsce na kształtowanie polityki na poziomie samorządowym i krajowym. Przyjmuję perspektywę analizy struktur możliwości politycznych – dynamicznych ram, które warunkują (nie)skuteczność aktorów zaangażowanych w tworzenie i implementowanie określonych polityk. Referat opiera się na stanie badań i prac nad doktoratem w metodologii etnografii wielostanowiskowej. Przedstawię analizę dotychczasowo zgromadzonego materiału – analizy medialnej tradycyjnej i social mediów, wywiadów jakościowych z przedstawicielami ruchów społecznych, decydentami i ekspertami, obserwacjami etnograficznymi.
Tradycja badań socjologicznych nad ruchami ekologicznymi w Polsce sięga lat 80 i prac m.in. Piotra Gilińskiego, czasów transformacji i przełomu XX i XXI w. Zainteresowanie naukowe tą częścią aktywności obywatelskiej spadło po brakach politycznych sukcesów Partii Zielonych w latach dwutysięcznych.Tymczasem w ostatniej dekadzie pojawiły się wzmożone ruchy społeczne, które dotykały kwestii ochrony środowiska. Chcę skupić uwagę na dwóch typach: Alarmach Smogowych, poczynając od założenia Krakowskiego w 2012 r. i na nowych, młodzieżowych ruchach klimatycznych działających od 2018 r. (Extinction Rebellion czy Młodzieżowy Strajk Klimatyczny).
Proponuję socjologiczny namysł nad tymi dwoma typami ruchów w porównaniu między nimi. Odnoszę się do działań politycznych mających na celu włączenie swoich postulatów do bezpośrednich działań legislacyjnych i implementacyjnych polityki prośrodowiskowe. Można zaobserwować pewien konsensus opinii publicznej na temat względnego sukcesu działalności Alarmów Smogowych – na poziomie lokalnym np. w Uchwale Antysmogowej w Krakowie, jak i centralnym (m.in. program „Czyste Powietrze”). Z kolei nowe, młodzieżowe ruchy po niemal 4 latach działalności przyniosły mniej widoczne i jednoznaczne skutki polityczne (np. zorganizowanie panelów klimatycznych w Warszawie czy Krakowie) bez wyraźnych sukcesów na poziomie krajowym.
Badanie wpływu obu typu ruchów społecznych na kształtowanie i implementowanie polityk klimatycznych przeprowadzane jest w ramach metodologii etnografii wielostanowiskowej. Zakłada ona odejście od pojedynczej badanej perspektywy lokalnej, stawianej w opozycji do tego, co globalne, skupia się na wyznaczaniu sieci stanowisk połączonych relacjami władzy, z których każde jest badane jako miejsce właściwych praktyk społecznych.
W trakcie wstąpienia chciałbym przedstawić wnioski z analizy następujących materiałów: zastanych dyskursywnych (zarówno z mediów tradycyjnych, jak i social mediów [Facebook]), wywiadów jakościowych z przedstawicielami działaczy ruchów (grono najbardziej zaangażowane), dalszego, wspierającego otoczenia, jak również decydentów na poziomie lokalnym i krajowym oraz z ekspertami od polityk antysmogowych, środowiskowych.
Zebrany materiał, stanowiący część całego planowego w badaniu, pozwala wyróżnić główne struktury możliwości politycznych w odniesieniu do polityki antysmogowej, jak i tej dotyczącej przeciwdziałaniu skutkom katastrofy klimatycznej. Podstawowymi pytaniami badawczymi, na które przedstawię wstępne odpowiedzi to:
• jaki był proces uformowania centralnych problemów dla ruchów społecznych i kiedy stają się polityczne dla zaangażowanych aktorów;
• jak próbują osiągać powzięte cele – wpłynąć na kształtowanie polityk środowiskowych/sfery politycznej dotyczącej ekologii czy klimatu;
• które działania i procesy są kluczowe dla ich istnienia i skuteczności?
Chciałbym również przedstawić wstępny model wskazujący na stopniową zmianę tejże w ciągu ostatniej dekady – m.in. pod wpływem działalności wspomnianych ruchów.
Wygłoszenie referatu traktuję nie tylko jako okazję do podzielenia się wynikami dotychczasowych badań, ale przede wszystkim miejsce na zebranie opinii środowiska naukowego i udoskonalenie dalszych działań badawczych.
(Wyłożony)
Wojciech Trempała
Pomiary empiryczne stanu świadomości ekologicznej społeczeństwa stanowią jedno z najbardziej rozwiniętych pól badawczych wyróżniających socjologię środowiskową na tle innych subdyscyplin. Jak wskazywali Riley E. Dunlap oraz William R. Catton, Jr (1979), już pod koniec lat 70. XX wieku bibliografia sprawozdań z badań nad socjo-demograficznymi korelatami postaw ekologicznych w Stanach Zjednoczonych liczyła blisko 300 pozycji – z czego ponad jedna trzecia stanowiła dorobek wypracowany przez socjologów. W Polsce regularne badania nad świadomością ekologiczną Polaków prowadzone są od lat 80. XX wieku. Warto jednak podkreślić, że szersze zainteresowanie problematyką ekologiczną w rodzimym społeczeństwie wiązało się z przychylną reakcją władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na alarmistyczny w swej wymowie raport ówczesnego sekretarza Organizacji Narodów Zjednoczonych U Thanta – zaprezentowany w roku 1969 pod tytułem: Człowiek i jego środowisko. W efekcie na książkowym rynku wydawniczym ukazywały się tłumaczone na język polski bestsellery, których autorzy podejmowali się analizy oraz badań nad kwestią ekologiczną. To w tym czasie powstało także stosunkowo niezależne środowisko ekspertów w dziedzinie badań nad jakością i stanem środowiska przyrodniczego. Można tym samym sformułować wniosek, że lata 70. XX wieku stanowią cezurę czasową wyznaczającą początki procesów kształtowania się świadomości ekologicznej Polaków w dobie globalnego kryzysu środowiskowego. Celem wypowiedzi będzie omówienie najważniejszych cech charakteryzujących świadomość ekologiczną społeczeństwa polskiego na przestrzeni ostatnich 50 lat. Ukazane zostaną najważniejsze ekonomiczne, polityczne czy demograficzne uwarunkowania i determinanty decydujące o jej stanie, charakterze oraz zmianach jakie można dostrzec w przekroju wyników badań z ostatnich dziesięcioleci. Zadanie to zostanie zrealizowane w oparciu o analizy rezultatów badań zastanych oraz własnych. Wskazane zostaną również bariery i słabości dotyczące metodologii, a także najnowsze trendy i wyzwania na gruncie pomiarów świadomości ekologicznej. Jednym z kluczowych pytań, na które będzie starał odpowiedzieć się autor wystąpienia dotyczy tego, czy pandemia Covid-19 stwarza nowe perspektywy w kontekście zmian świadomości ekologicznej społeczeństwa. A jeśli tak, to w jakim zakresie?
Dunlap R.E., Catton, W.R. (1979), Envornmental sociology, „Annual Reviews Sociology” No 5: s. 249.
(Wyłożony)
Małgorzata Kułakowska
Referat przedstawi próby konceptualizacji i operacjonalizacji świadomości ekologicznej Polaków oraz analizę jej zmian w latach 2019-2022, ze szczególnym uwzględnieniem takich zewnętrznych polityczno-społecznych czynników jak wydarzenia polityczne (wybory 2019, 2020), pandemia Covid-2019, oraz agresja zbrojna Federacji Rosyjskiej na Ukrainę. Źródłem danych będą przede wszystkim ogólnopolskie badania ankietowe, jednak analiza uwzględni również trendy konsumpcyjne i analizę danych jakościowych. Jednym z wymiarów analizy będzie uwzględnienie międzynarodowych aspektów zagrożeń związanych ze zmianami klimatycznymi w odróżnieniu od percepcji lokalnych rejonów ryzyka. Kolejnym zwrócenie uwagi na szereg zjawisk łączonych przez respondentów z ochroną środowiska – takich jak zanieczyszczenie powietrza, gospodarka surowcami wtórnymi czy gospodarka wodna. Analizie zostaną poddane również koncepcje suwerenności i bezpieczeństwa energetycznego oraz sprawiedliwej transformacji.
(Wyłożony)
Marta Gospodarczyk
Celem wystąpienia będzie przedstawienie wyników wstępnych badań nad przeglądem literatury dotyczącej społecznych skutków suszy, zwłaszcza jej wpływu na upłciowione wzorce pracy w rodzinnych gospodarstwach rolnych. Susza, a konkretnie susza rolnicza, jest definiowana jako okres, w którym wilgotność gleby jest niewystarczająca dla zaspokojenia potrzeb roślin, a tym samym prowadzenia gospodarki rolnej. W ostatnich latach susza rolnicza dotyka Polskę co roku – w roku 2018 chociażby ponad połowa użytków rolnych w Polsce była zakwalifikowana jako tereny objęte suszą. Polska jest krajem z jednym z najmniejszych zasobów wodnych per capita w europie.
Susza nie pozostaje bez swoich konsekwencji społecznych, zwłaszcza w społecznościach wiejskich. Badania przeprowadzone m.in. w Australii wskazują na występowanie zmian w upłciowionym podziale pracy (kobiety pracujące w rodzinnych gospodarstwach rolnych podejmują pracę poza nim, aby zrównoważyć straty finansowe wywołane suszą). Zróżnicowane płciowo są również strategie “radzenia sobie” (coping strategies) z sytuacją niepewności wywołanej suszą – mężczyźni częściej wykazują zwiększone problemy ze zdrowiem psychicznym i fizycznym, poszukując nowych strategii produkcji rolnej, podczas gdy kobiety starają się zarządzać domowym budżetem i kontynuować role opiekuńcze (Alston 2006a).
Polskie rolnictwo zasadza się na rodzinnych gospodarstwach rolnych, ze względu na stosunkowo niewielki stopień kolektywizacji rolnictwa w latach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Wiejska rodzina zatem historicznie była w Polsce nie tylko komórką społeczną spajaną więzami pokrewieństwa i emocji, ale też jednostką produkcyjną, której każdy członek swoją pracą przyczyniał się do poziomu produkcji (Michalska 2018; Bukraba-Rylska 2008). Pomimo przemian wywołanych transformacją ustrojową, a następnie akcesją Polski do Unii Europejskiej, większość polskich gospodarstw pozostaje przedsiębiorstwami rodzinnymi, w których konieczne jest zarówno wykonywanie pracy fizycznej, jak i administracyjnej. Zasadną zatem zdaje się próba zbadania, jak członkowie rodzin rolniczych negocjują strategie radzenia sobie z suszą i jak zmieniają się ich role w gospodarstwie.
Wystąpienie będzie opierać się na przedstawieniu przeglądu literatury opisującej upłciowione strategie radzenia sobie z suszą i jej wpływ na rodzinne gospodarstwa rolne. Jest to stosunkowo rzadko podnoszony temat; gros publikacji pochodzi z terenów najbardziej suszą dotkniętych, a więc Australii (Alston 2006), Sudanu (1993), czy Nikaraguy (2009). Mogą one jednak stanowić swoistą inspirację dla prowadzenia podobnych badań w Polsce. Przegląd literatury stanowi część projektu doktorskiego, który ma na celu opisanie wpływu suszy na rodzinne gospodarstwa rolne w Polsce.
