Tożsamość i adaptacja w zmieniającym się świecie
Grupa tematyczna
Numer: G82
Organizacja: Aleksandra Grzymała-Kazłowska (UW / University of Birmingham), Agnieszka Trąbka (UJ / SWPS)
Pasmo, godzina:
I 15.09, 14:00-15:30
,
II 15.09, 16:00-17:30 ,
III 16.09, 14:00-15:30
Miejsce: SGGW, BUD. 6, Sala A-43, WYDZIAŁ LINGWISTYKI UW, Sala 01.073
Słowa kluczowe: adaptacja, niepewność, poczucie bezpieczeństwa, tożsamość, zmiana
Zjawiska we współczesnym świecie, takie jak nasilone migracje, pogłębiające się nierówności, globalizacja, polaryzacja polityczna i społeczna, katastrofa klimatyczna czy obecna pandemia wpływają na zachwianie poczucia stabilności i przewidywalności. Ich konsekwencje przejawiają się, między innymi, w sferze tożsamościowej i psychospołecznej. Celem naszej grupy tematycznej jest więc zastanowienie się nad wyzwaniami i przemianami tożsamości oraz ich uwarunkowaniami, a także sposobami radzenia sobie ze zmianą i niepewnością w otaczającym nas świecie. Interesuje nas jak jednostki doświadczają samych siebie, jak próbują przystosować się do otaczającej rzeczywistości, czy i jak próbują odbudowywać poczucie stabilności i bezpieczeństwa w kontekście przyspieszjących zmian, pogłębiających się różnic, nierówności i napięć oraz bezprecedensowych globalnych wyzwań.
Pojęcie tożsamości pojawia się jako centralne w pracach wielu współczesnych socjologów. Jak pisał Bokszański (1989:6), …pojęcie tożsamości jednostki w opiniach wielu autorów wydaje się niezbędnym, a może nawet zasadniczym narzędziem pojęciowym w analizach sytuacji człowieka w społeczeństwie współczesnym i próbach wyjaśnienia bądź zrozumienia kluczowych fenomenów społecznych naszych czasów. Tożsamość dotyczy bowiem relacji jednostka – społeczeństwo. Poprzez koncepcję tożsamości socjologia stara się docierać do centrum doświadczeń społecznych – głębokich podstaw stosunku do innego, natury relacji społecznych i więzi. Tożsamość jest potrzebna, gdy w centrum umiejscowimy działający, strukturalizujący rzeczywistość społeczną podmiot, nadający sens rzeczywistości, określający swoje miejsce w świecie. Zwrócenie jednostki ku samej sobie może być też postrzegane jako próba znalezienia w indywidualnej jaźni jakiegoś relatywnie trwałego punktu oparcia w niezrozumiałym i niestabilnym otoczeniu. Poprzez analizę problemów i wyzwań dla tożsamości i funkcjonowania jednostek możemy spojrzeć na ich uwarunkowania.
Proponujemy, by przemiany tożsamości i strategie adaptacyjne analizować z perspektywy kulturowej i psychospołecznej zarówno w kontekście migracji, czy szerzej mobilności, jak i w innych kontekstach związanych z osobistymi trajektoriami, jak i zmianami kontekstualnymi, np. w związku ze zdarzeniami zaburzającymi porządek życia i tożsamość (unsettling events), np. takimi jak pandemia. Przedmiotem dyskusji mogą być, na przykład, nowe koncepcje dotyczące tożsamości, takie jak zróżnicowane osadzanie (differentiated embedding) czy zakotwiczanie lub pojęcia, które bywają wykorzystywane do rozpatrywania wyzwań dotyczących życia we współczesnym społeczeństwie i sposobów radzenia sobie z nimi, np. kultura terapeutyczna, rezyliencja (resilience), uważność (mindfulness). Chcemy się zastanowić, w jaki sposób jednostki budują swoje poczucie bezpieczeństwa i przynależności (belonging) w świecie naznaczonym przez zmianę i niepewność.
Kamila Fiałkowska, Ewa Mirga-Wójtowicz,
współautorzy: Elżbieta Mirga-Wójtowicz
Perspektywa transnarodowa w badaniach migracji pozwala wykroczyć poza binarną opozycję „migranci” vs „niemigranci” i pokazać wielość doświadczeń, relacji i wzajemnych wpływów między osobami mieszkającymi w krajach pochodzenia i krajach docelowych migracji. W referacie chcemy skupić się na polskich Romach − szczególnej grupie wiodącej transnarodowe życie między Polską, Wielką Brytanią i Niemcami. Szczególnej dlatego, że o migrujących polskich Romach, historii ich mobilności, przyczynach migracji, procesach osiedleńczych i kulturze migracji wiadomo relatywnie niewiele, mimo iż w procesy migracyjne w różnych grupach romskich w Polsce było zaangażowanych więcej osób niż wśród ich gadziowskich (nie-romskich) sąsiadów. Procesy te toczyły się niejako w cieniu migracji poakcesyjnych z Polski, które skupiły na sobie uwagę badaczy, polityków, dziennikarzy. Analizując je m.in. przez pryzmat transnarodowości, pokazywano rozmaite przemiany w życiu polskich migrantów, podtrzymywane związki z miejscowościami pochodzenia i praktyki translokalnego życia rodzinnego. Wśród polskich Romów, poza tym, że niewiele wiadomo o tych aspektach ich transnarodowego życia, mamy do czynienia z niezwykłą różnorodnością dotyczącą specyfiki grup Romów, ich wzajemnymi relacjami i hierarchiami międzygrupowymi, których waga zyskuje na znaczeniu (ponad dotychczasową miarę) m.in. właśnie wskutek wzmożonych migracji i transnarodowych spotkań. Dochodzi do nich w Londynie, ale także w krakowskiej Nowej Hucie, czy na Śląsku. Jak pokażemy transnarodowe życie wywiera wpływ nie tylko na żyjących zagranicą, ale także na tych, którzy z zagranicy wrócili, albo wręcz nigdy nie wyjechali. Kontakty i relacje zagraniczne spowodowały wzmożenie transnarodowych kontaktów osobistych, komunikacji i łączności za pośrednictwem internetu i szeroko pojętych mediów społecznościowych, częstszych niż niegdyś małżeństw mieszanych, czy religijnych konwersji. W niniejszym referacie, odnosząc się do naszych danych z badań terenowych, pochodzących ze spotkań i rozmów z polskimi Romami w Polsce i poza nią, przyglądamy się temu, jak Romowie radzą sobie z własną różnorodnością, heterogenicznością i jak się nią posługują, jak (re)konstruują granice etniczne i jak je negocjują. Zwracamy szczególną uwagę na kwestie genderowe oraz strategie rozwiązywania konfliktów. Obserwujemy wzajemne relacje i powiązania dwóch grup (Polska Roma i Bergitka Roma), poprzez historię migracji i obecną sytuację pokazujemy, że w tym przypadku czynnikiem wiążącym jest nie tylko etniczność, ale także wspólny kraj pochodzenia.
Kseniya Homel
Na fali zmian zachodzących w grupach migranckich w Polsce coraz bardziej widoczne stają się inicjatywy kobiece. Są to formalne i nieformalnie organizacje migrantek skierowane nie tylko do przedstawicielek swojej społeczności narodowej czy etniczne lecz także do wszystkich kobiet z doświadczeniem migracji. Pandemia COVID-19, kryzys polityczny i masowe represje w Białorusi, agresji Rosji w Ukrainie szczególnie uwidoczniły feminizację aktywności protestacyjnej i społecznej diaspor w Polsce.
Kobiety stanowią prawie połowę populacji migranckiej z Ukrainy i Białorusi i są aktywnymi uczestniczkami interakcji i działań społecznych nie tylko wsród swojej społeczności, ale także znacznie szerzej tzn. uczestnicząc w życiu społeczeństwa (wspólnoty lokalnej, sąsiedzkiej itd) nowego kraju zamieszkania. (Pallares-Barbera, Antònia Casellas 2017, Schwenken 2003, Charrad 2010). Niemniej jednak większość formalnych kanałów uczestnictwa w sferze politycznej i publicznej w Polsce dla migrantek pozostaje w praktyce zamknięta lub „półzamknięta” (np. brak możliwości członkostwa w partii politycznej), wiele organizacje diasporalnych kierowane są przez mężczyzn i nie uwzględniają specyficznych potrzeb i problemów kobiet z doświadczeniem migracji. Dlatego szczególne ważne znaczenie nabiera aktywność nieformalna migrantek, zwłaszcza ze szczegółem znaczeniem mediów społecznościowych
W Polsce można zaobserwować różne przykłady inicjatyw migrantek typu „kobiety-dla-kobiet”, które w swojej idei i wypracowanych modelu aktywności społecznej odwołują się do symbolicznych wymiarów wspólnej tożsamości, solidarności i kobiecości (Kanasz 2020, Grzymala- Kazłowska 2016). W Polsce obserwujemy interesujące przykłady klubów, grup wsparcia, grup w mediach społecznościowych, które łączą tysiące uczestniczek i usprawniają komunikację online i offline.
W referacie zostanie przedstawiona analiza wyników badań dotyczących przykładów formalnej i nieformalnej samoorganizacji migrantek z Ukrainy i Białorusi w Polsce. Badanie zostało oparte na 11 wywiadach pogłębionych z liderkami inicjatyw społecznych na rzecz migrantek w Polsce. Wywiady zostały zrealizowane w okresie kwiecień 2021 – styczeń 2022. W centrum uwagi analizy były wzorce organizacyjne i rola wirtualnych interakcji dla takich aspektów jak wytworzenie wspólnej i bezpiecznej przestrzeni interakcji społecznych, procesu transformacji tożsamość grupowej migrantek, wzmocnienie pozycji kobiet jako uczestniczek procesów społecznych (tzw. empowerment) zarówno w grupie migranckiej jak i szerszym społeczeństwie nowego kraju zamieszkania. W wystąpieniu odpowiem na pytania badawcze: Jakie uwarunkowania mają wpływ na formę samoorganizacji migrantek? Dlaczego niektóre migrantki wybierają działania nieformalnie, podczas gdy inne zakładają bardziej sformalizowane organizacji? Jakie znaczenie odgrywa komunikacja online na praktyki samoorganizacji migrantek?
Katarzyna Wojnicka
Celem referatu jest próba przyjrzenia się intymnym relacjom, jakie (nie) tworzą, lub chcieliby stworzyć mężczyźni migranci, identyfikujący się jako single, mieszkający w Szwecji i we Włoszech. Jedną z charakterystycznych cech męskich migracji zarówno w obrębie Unii Europejskiej, jak i w transnarodowym kontekście, jest zjawisko mniejszej integracji ze społeczeństwem przyjmującym, niż ma to miejsce w przypadku kobiet migrantek (Siara 2009), co skutkuje większym poczuciem wyobcowania. Jest to szczególnie widoczne w kontekście integracji społecznej, obejmującej interakcje społeczne, związki (intymne) i małżeństwa (Spencer i Charsley 2016). Nie znaczy to jednak, że mężczyźni migrujący bez rodzin i partnerek, nie są zainteresowani wchodzeniem w tego typu relacje, ale inaczej niż kobiety, napotykają szereg ograniczeń związanych przede wszystkim ze zmianą swojej pozycji w hierarchiach męskości (Connell 2000) będącej efektem procesu migracji (Wojnicka i Pustułka 2017) przekładającej się na transformację i re-negocjacje ich genderowej tożsamości (Wojnicka i Nowicka 2021). Niniejszy referat jest zatem próbą uchwycenia wyzwań, jakie stoją przed męskimi migrantami, pragnącymi wchodzić w relacje z kobietami w Szwecji i we Włoszech. Analiza oparta będzie na wynikach międzynarodowego badania realizowanego w ramach projektu „Transnarodowi kawalerowie. Migranci – single w Unii Europejskiej: studium etnograficzne” (2019-2022). W projekcie zrealizowano 48 wywiadów pogłębionych z migrantami-singlami pochodzącymi z Polski i Syrii w Szwecji, oraz migrantami z Bangladeszu i Rumunii mieszkającymi we Włoszech, w których jednym z kluczowych wątków była integracja na poziomie społecznym, obejmująca także dynamikę randkowania i wchodzenia w związki intymne.
Agnieszka Trąbka,
współautorzy: Dominika Winogrodzka
Wystąpienie ma na celu przedstawienie strategii radzenia sobie z różnymi wyzwaniami, jakie napotykają młodzi ludzie z doświadczeniem migracyjnym i uchodźczym w Polsce. Będziemy poszukiwać odpowiedzi na pytania: Jakie czynniki i procesy, zdaniem młodych ludzi, sprzyjają ich odporności? Jaką znaczenie w procesie budowania „resilience” pełni migracja/uchodźstwo? Jaką rolę w kontekście dobrostanu młodych ludzi odgrywa zaangażowanie społeczne oraz inne aktywności podejmowane w czasie wolnym?
Prezentacja oparta będzie na danych z badania jakościowego realizowanego od maja 2021 do początku lutego 2022 roku w ramach projektu „MIMY: Wzmocnienie pozycji młodych migrantów w trudnych warunkach życiowych poprzez płynną integrację” (Horyzont 2020, nr 870700). Na podstawie analizy indywidualnych wywiadów pogłębionych (n=51) oraz dyskusji grupowych (n=3) z młodymi migrantami i uchodźcami (19-30 lat) przedstawimy, w jaki sposób młodzi ludzie budują swoją odporność, jakie to ma znaczenie w kontekście procesów integracyjnych oraz co, w tym zakresie, polecają swoim rówieśnikom przyjeżdżającym do Polski.
Wskazujemy na to, że wobec braku rozwiniętych polityk integracyjnych skierowanych do młodych ludzi oraz relatywnie niewielkiej liczby działań oddolnych w tym zakresie, w narracjach osób badanych dominują strategie indywidualistyczne, skupione na samodzielnych próbach poprawy swojej sytuacji. “Danie sobie czasu” oznacza świadomość osób badanych, że początkowy okres pobytu w Polsce jest trudny, często związany z barierą językową, prekaryjną pracą poniżej kwalifikacji, brakiem czasu na rozwijanie się. Równocześnie wraz z upływem czasu to właśnie samorozwój oraz szeroko rozumiane dbanie o swój dobrostan wysuwają się jako główne cele osób badanych. Mówiąc o tym, co pomaga w ich osiągnięciu, młodzi migranci i uchodźcy wskazują przede wszystkim na cechy indywidualne, takie jak otwartość, determinacja, posiadanie planu. Wyniki naszych analiz wskazują wyraźnie, że dla zrozumienia procesu integracji młodych migrantów/uchodźców poza sferą edukacji i rynku pracy, które zwykle znajdują się w centrum zainteresowania badaczy, konieczne jest uwzględnienie także jej wymiaru psychologicznego.
(Wyłożony)
Aleksandra Synowiec
Zgodnie z komunikatem opublikowanym 14 marca 2022 przez UNHCR, blisko 3 miliony osób opuściło Ukrainę w wyniku rosyjskiej inwazji rozpoczętej 24 lutego br. Według danych funkcjonariuszy Służby Granicznej, do Polski trafiło w tym czasie 1 mln 700 tys. uchodźców. Bezprecedensowa skala wynikających z sytuacji konfliktu zbrojonego migracji oraz szerokie spectrum problemów, z jakimi spotykają się zarówno uchodźcy, jak i społeczności przyjmujące oraz efektywna integracja społeczna stanowić będzie zapewne jedno z największych wyzwań polityki społecznej w Polsce.
Celem wystąpienia jest omówienie szans i zagrożeń dla długotrwałych strategii adaptacji i integracji uchodźców ukraińskich w województwie śląskim, w tym m.in.: instytucjonalnych mechanizmów wsparcia, analizy dostępnych form wsparcia społecznego (pomocy psychologicznej, zintegrowanego systemu pomocy rodzinie, form integracji społeczności lokalnej i uchodźców itp., wsparcia w podjęciu pracy) oraz zaangażowania lokalnych NGO i wolontariuszy w pomoc poszukującym schronienia na Śląsku Ukraińcom. Wystąpienie jest wynikiem obserwacji uczestniczącej i wywiadów prowadzonych od 26 lutego 2022 zarówno z rodzinami uchodźców osiadającymi na Górnym Śląsku, jak i z pracownikami jednostek samorządu terytorialnego w miastach, gminach miejskich i wiejsko-miejskich woj. śląskiego odpowiedzialnych za zapewnienie wsparcia uchodźcom.
Sytuacja uchodźstwa wiąże się z dwoma rodzajami traumy – z jednej strony jest to samo doświadczenie uchodźstwa, z drugiej zaś stres wynikający z konieczności przystosowania do nowych warunków. Uchodźcy są w szczególny sposób zagrożeni wykluczeniem społecznym, które może wynikać z jednej strony z braku zabezpieczenia potrzeb socjalnych (brak zakwaterowania, ograniczony dostęp do świadczeń społecznych, ograniczony dostęp do pomocy medycznej, trudności w podjęciu pracy, bariery komunikacyjne itp.), ale także z powodu doświadczonego stresu psychologicznego i braku akceptacji ze strony otoczenia. Wyniki badań i rekomendacje w zakresie skutecznej integracji m.in. osób przesiedlonych wewnętrznie wskazują na pilną potrzebę poprawy komunikacji między różnymi grupami, a także zapewnienia wsparcia psychologicznego w celu zredukowania stresu, odzyskania wiary we własne siły czy przezwyciężenia stereotypów i autostereotypów.
Aleksandra Szkudlarek
Niektórzy migranci traktują mobilność jako styl życia, gdy poznawcza lub rekreacyjna wartość migracji odgrywa dominującą rolę i jest wiodącym impulsem do życia w nowym kraju. Pojęcie migracji związanej ze stylem życia zostało opracowane, aby opisać zazwyczaj migrację z Północy na Południe, z krajów zachodnich, w kierunku przeciwnym do typowych przepływów migracyjnym (np. Hoey 2005; Benson, O’Reilly 2009; Torkington 2010). Kwestia migracji związanej ze stylem życia do Polski nie była dotychczas właściwie poruszana. Polska nie jest typowym kierunkiem dla migrantów lifestylowych, którzy wybierają zazwyczaj miejsca o lepszym, cieplejszym klimacie i sielskiej atmosferze, gdzie mogą cieszyć się spokojniejszym i mniej stresującym trybem życia, dlatego Polska stanowi ciekawy kontekst analityczny. W oparciu o analizę treści kanałów YouTube stworzonych przez brytyjskich migrantów mieszkających w Polsce oraz pogłębione częściowo ustrukturyzowane wywiady z brytyjskimi migrantami lifestylowymi, prezentacja ma na celu pokazanie czynników wpływających na decyzje migracyjne poszczególnych osób oraz wyborze przez nich miejsca docelowego, zmianę postrzegania kraju przyjmującego i jego mieszkańców podczas ich pobytu oraz zmiany tożsamości i poczucia przynależności brytyjskich migrantów lifestylowych mieszkających w Polsce, w szczególności w kontekście kryzysów tj. Brexit, pandemia COVID-19, wybuch wojny na Ukrainie. Ramę teoretyczną dla prezentowanych wyników stanowić będzie połączenie perspektywy postkolonialnej z koncepcją migracji lifestylowych. Badanie wypełnia luki w wiedzy o brytyjskich migrantach w Polsce i przyczynia się do szerszego zrozumienia zjawiska migracji z Zachodu do tego kraju. Ponadto oferuje zastosowanie koncepcji migracji związanych ze stylem życia w innych kontekstach geograficznych i kulturowych, w których nie była ona wcześniej stosowana.
Sylwia Mikrut
Niepewność jest jednym z podstawowych stanów towarzyszących dynamicznym zmianom. Poczucie własnej tożsamości poddane próbie m. in. niepewności, zachwiania bezpieczeństwa stanowi niemałe wyzwanie dla człowieka, który rozważa jej „zdradę” lub „obronę” w odmiennym otoczeniu. Wertykalna mobilność społeczna zaburza zwykle porządek życia i wpływa na przemiany tożsamości. Badania socjologiczne i psychologiczne prowadzone w różnych kontekstach kulturowych pokazują, że zmiana pozycji społecznej nierzadko wiąże się z doświadczeniem bólu i cierpienia. Ponadto, może towarzyszyć jej zachwianie lub całkowita utrata poczucia stabilności, bezpieczeństwa oraz przewidywalności. W referacie podejmuję podejmę próbę przedstawienia indywidualnego wymiaru doświadczenia klasowego a w szczególności zjawiska adaptacji osób pochodzących z „klasy ludowej” (P. Bourdieu, J.-C. Passeron), które stały się częścią środowiska akademickiego.
Materiał badawczy został zebrany w ramach projektu badawczego „Naukowcy mobilni kulturowo – doświadczenie awansu społecznego w perspektywie narracyjnej”. Metodologia projektu opiera się na wywiadach biograficznych realizowanych zgodnie z założeniami biograficzno-narracyjnej metody interpretacyjnej (BNIM) oraz wywiadach pogłębionych (IDI). Z dotychczasowej analizy materiału badawczego, prowadzonej na tle koncepcji teoretycznych poświęconych doświadczeniu klasowemu (a w szczególności jego indywidualnemu wymiarowi) wynika, że próba adaptacji do nowych warunków środowiska wiąże ze znacznym wysiłkiem oraz koniecznością przyjęcia różnych strategii i taktyk (M. de Certeau). Działania te prowadzone są zarówno w życiu zawodowym, jak i prywatnym. Rację wydaje się więc mieć P. Bourdieu piszący o wchodzeniu do środowiska akademickiego, jako formie akulturacji – przyjmowania kultury obcej i wypierania własnej.
Wystąpienie odpowiada na dwa podstawowe pytania badawcze:
1. Z jakimi trudnościami mierzą się osoby pochodzące z klasy ludowej, które podjęły decyzję o rozpoczęciu kariery akademickiej? W jaki sposób ta decyzja wiąże się z ich poczuciem tożsamości, stabilności, bezpieczeństwa i przynależności w procesie zmian(y)?
2. Jakie “strategie przetrwania” i taktyki przyjmują takie osoby? W jaki sposób jednostki podejmują próbę odzyskania stabilności, bezpieczeństwa i przynależności? Czym się charakteryzują te sposoby?
Wśród głównych barier doświadczanych przez osoby awansujące społecznie można wyróżnić np. syndrom oszusta, wstyd klasowy, piętno klasowe, nerwicę klasową, kompleks niższości, opodatkowanie kulturowe, poczucie braku zakotwiczenia oraz paternalizm. Radzenie sobie z nimi może przebiegać na drodze m.in. pełnego podporządkowania , „hackowania systemu”, a także wycofania. Zgłębienie tej tematyki zdaje się mieć kluczowe znaczenie dla zrozumienia problemów osób awansujących społecznie.
Kateryna Novikova
Zainspirowana aktualnymi badaniami i analizami zjawiska pracy freelance, która w praktyce ociera się o status prekaryjny (np. entreprecariat, Lorusso 2019, Miller 2016), w swoim referacie skupię się na przypadku polskojęzycznej branży tłumaczeniowej. Środowisko tłumaczeniowe codziennie niestrudzenie dzieli się spostrzeżeniami, wiedzą, radami, oraz pytaniami czy prośbami w kilku aktywnych internetowych grupach (głównie w ramach mediów społecznościowych), tworząc tym samym nieoceniony materiał dla etnografa cyfrowego. Wysokokonkurencyjna gospodarka platformowa, oparta na zleceniach gig, a także rozpowszechnienie tłumaczeń maszynowych stawiają przed zawodowymi tłumaczami szereg wyzwań, tworzą atmosferę niepewności, czasami graniczącą z koniecznością częściowego lub całkowitego przekwalifikowania się i zmiany kariery, a tym samym i tożsamości zawodowej. Chciałabym porównać indywidualne i zbiorowe strategie radzenia sobie z niepewnością, uzupełniające się czy konkurujące, mające swe źródło w solidarności czy w „przedsiębiorczej jaźni” (Bröckling 2016). Sprawdzę, czy tłumacze na co dzień wykorzystują swoją przynależność do społeczności zawodowej, czy szukają i znajdują wsparcie. Zastanowię się jak radzą sobie jako wolni strzelcy, znajdujący się poza organizacją, lub mikroprzedsiębiorcy z wyzwaniami natury zawodowej, rynkowej lub podatkowej. Cyfrowe badania etnograficzne są uzupełnione przez wywiady pogłębione, w których pytam o znaczenie tzw. marki osobistej, o wybrane sposoby osiągania sukcesu w karierze, o naśladowanie innych. Postaram się pokazać jak zarówno w wymiarze tożsamości społecznej, jak i indywidualnej w kontekście pracy zawodowej oraz w szerszym tłumacze radzą sobie z niepewnością i wyzwaniami świata cyfrowego i gospodarki platformowej.
Bröckling Ulrich (2016). The Entrepreneurial Self. Fabricating the New Type of Subject. Sage.
Lorusso Silvio (2019). Entreprecariat. Everyone is an Entrepreneur. Nobody is Safe. Eindhoven: Onomatopee 170.
Miller Piotr (2016). Freelance. Kariera zawodowa poza organizacją. Łódź: Wyd. UŁ.
(Wyłożony)
Aleksandra Porankiewicz-Żukowska
Referat będzie efektem rozpoczynającego się w tej chwili badania jakościowego dotyczącego roli grup pośredniczących w procesach osiedleńczych Białorusinów i Tatarów krymskich w Białystoku przygotowanego przez większy zespół badawczy (w skład zespołu wchodzą: Kamil Łuczaj, Janusz Mucha, Karolina Radłowska, Katarzyna Winiecka i ja). W jego ramach znajdą się analizowane przeze mnie zagadnienia związane z przemianami tożsamości migrantów. W projekcie stawiam(y) następujące dwa ogólne pytania badawcze. Jakie procesy związane z redefinicją tożsamości migrantów sprzyjają zakotwiczeniu społecznemu i prowadzą do przyjęcia strategii adaptacyjnych sprzyjających integracji społecznej a jakie te zjawiska osłabiają? Jak na te procesy wpływa proces konstruowania tożsamości hybrydowej?
Procesy związane z rekonstruowaniem tożsamości są, jak wiadomo, zjawiskami bardzo złożonymi. Obejmują one z jednej strony kilka podstawowych wymiarów tożsamości (indywidualny, społeczny, strukturalny (ról społecznych, ról-tożsamości), kulturowy), z drugiej zaś nie są związane jedynie z samą migracją – wpływają na nie rozmaite ogólne procesy społeczne, które stanowią dla nich kontekst. W związku z tym zjawisku redefinicji tożsamości migrantów będę się (w miarę możliwości) przyglądać w optyce wielowymiarowej, poszukując odpowiedzi na następujące pytania szczegółowe: czy w obliczu migracji badani mają poczucie spójnej koncepcji siebie, czy też raczej kryzysu tożsamości?, jakie zabiegi, praktyki stosują by ten kryzys łagodzić, co pogłębia poczucie kryzysu, co go osłabia?; czy w odczuciu badanych migracja miała duży wpływ na ich poczucie tożsamości?; czy była to zmiana rewolucyjna, czy ewolucyjna?, jak ją oceniają, czy była to zmiana na dobre?; czy w wyniku migracji pojawiły się nowe grupy odniesienia charakteryzujące badanych?; czy są to grupy ułatwiające procesy adaptacji społecznej?; czy relacje z tymi grupami (nie musi to być uczestnictwo) powodują wzrost czy spadek samooceny badanych?; co badani myślą o redefinicji swojego miejsca w strukturze społecznej? czy zyskali czy stracili w wyniku migracji?; jaki ich zdaniem ma to wpływ na procesy adaptacji i zakotwiczenia (i czy w ogóle ma:)? co (kto) mogłoby być pomocne w ich sytuacji?; co utrudnia adaptację w tym wymiarze?
(Wyłożony)
Tetyana Ouerghi
W świecie współczesnym, w czasach szybkich przemian cywilizacyjnych (globalizacja, migracje itp.) oraz wszechogarniającego pędu za pracą i karierą, pytania egzystencjalne jednostki stają się szczególnie ważne, a podjęcie tematu związanego z przemianami tożsamości człowieka współczesnego wobec przemian cywilizacyjnych XXI wieku jest wyzwaniem.
Niniejszy referat jest analizą zjawiska kształtowania (przemiany) tożsamości mniejszości ukraińskiej, zwłaszcza przedstawicieli młodej generacji, zamieszkującej w Polsce, jego podstawowych mechanizmów i uwarunkowań w kontekście przekazywanej tradycji, kultury, praktyk religijnych oraz dostępu do nauki języka kraju pochodzenia. Z drugiej zaś strony jest to próba poszukiwania strategii zachowania tożsamości narodowej jednostki, grupy etnicznej/ narodu wobec procesów asymilacyjnych w kontekście wielokulturowości.
Jednym z kluczowych elementów „wchodzenia” w grupę społeczną jest wymiar identyfikacyjny. W środowisku dwu- lub wielokulturowym jest to szczególnie skomplikowany proces, w którym mamy do czynienia z hybrydową tożsamością kształtująca się pod wpływem kilku kultur. Celem niniejszej analizy wstępnej jest dochodzenie, w jakim stopniu młodzi polscy Ukraińcy zachowali kontakt z krajem i interesują się wydarzeniami w Ukrainie, a w jakim pochłania ich życie w Polsce? Czy trzymają się razem, są solidarni, czy stanowią raczej luźną grupę, która się wydaje jednolita tylko na zewnątrz? Jakie czynniki wpływają na kształtowanie samoświadomości młodego człowieka w odpowiedzi na odwieczne pytanie „kim jestem”?
Wstępne badanie zostało przeprowadzone metodami jakościowymi, w których główną uwagę się skupia wokół doświadczeń respondenta i sensu, jaki mu nadaje. Nie chodzi tu tylko o analizę przyczynowo skutkową, ale o emocje i refleksje. Jest to badanie z perspektywy respondenta: jak on postrzega siebie w rzeczywistości społecznej, ale jaka jest ta rzeczywistość, to już mniej istotne. Opisuje się nie tyle sytuację społeczną, ale jak jest ona odbierana i interpretowana przez rozmówcę.
Elżbieta Ciżewska-Martyńska, Bartłomiej Walczak
Europa Środkowa podlega gwałtownym przemianom społecznym i politycznym. W prezentacji chcielibyśmy przedstawić wstępne wyniki jednego z modułów Środkowoeuropejskiego Sondażu Społecznego, które mogą rzucić światło na sposoby radzenia sobie z wielopłaszczyznowym kryzysem. Kierujemy uwagę na związki religijności (partycypacji w obrzędach, samo-postrzegania swojej religijności oraz wyznania), poczucia nadziei i postaw wobec demokracji w przekroju przez poszczególne kraje. Nadzieja jest rozumiana jako poczucie sensowności i przychylności świata wobec ludzi (Erikson 1997, 2002) oraz poczucie osobistego sprawstwa. Do badania wykorzystano zmodyfikowane wskaźniki z kwestionariusza nadziei podstawowej BHI-12 (Trzebiński i Zięba 2003). Według Trzebińskiego i Zięby, nadzieja podstawowa stanowi czynnik warunkujący konstruktywne reagowanie człowieka na zmiany i przełomowe wydarzenia, zwłaszcza na sytuacje ponoszenia nieodwracalnych strat. Inspiracją do badania była też chęć empirycznego przetestowania sławnej tezy Alexisa de Tocqueville o związku między sekularyzacją, poczuciem sensowności świata, nadzieją i przywiązaniem do wolności politycznej i demokracji (Tocqueville, 2005, s. 412).
Środkowoeuropejski Sondaż Społeczny jest badaniem panelowym prowadzonym w sześciu krajach: Austrii, Czechach, Słowacji, Niemczech, Polsce i Węgrzech. Projekt jest finansowany ze środków Programu Inicjatywa Doskonałości Uczelnia Badawcze (IDUB) Uniwersytetu Warszawskiego (priorytet II.3.5). Badanie było pilotowane na jesieni 2021. W lutym 2022 zakończono realizację sondażu w pierwszej fali badania. Zebrane dane obejmują próby reprezentatywne dla poszczególnych krajów, liczące łącznie ponad jedenaście tysięcy respondentów.
Zgromadzone dane wskazują na istotne różnice pomiędzy mieszkańcami krajów Europy Środkowej zarówno, jeśli chodzi o religijność, nadzieję, jak i postawy wobec demokracji. Pozostaje pytanie o związki w triadzie religijność – nadzieja – demokracja, a także jakie różnice można zaobserwować nie tylko pomiędzy mieszkańcami poszczególnych krajów objętych sondażem, ale też przedstawicielami poszczególnych wspólnot religijnych.
Barbara Pasamonik
Koncepcja amoralnego familizmu (Banfield 1979) została po raz pierwszy zastosowana do opisu polskiego społeczeństwa lat 80. XX w. przez Jacka Tarkowskiego i Elżbietę Tarkowską (1990). Amoralny familizm to ostry podział na sferę publiczną i prywatną, dominacja sfery prywatnej i więzi nieformalnych, podział na swoich i obcych, dualizm etyczny, niezdolność do aktywności na rzecz szerszych zbiorowości, a także zawężenie czasu społecznego do orientacji prezentystycznej. Koncepcja ta powraca w ostatnich latach w diagnozach polskiego społeczeństwa post-transformacyjnego (Czapiński 2015, Rychard 2016, Leder 2020, Burdyka 2020). Autorka proponuje analizę amoralnego familizmu jako strategii adaptacyjnej stosowanej przez część polskiego społeczeństwa w warunkach kryzysowych na przykładzie kryzysu migracyjnego (2015/2016) oraz kryzysu pandemicznego. Amoralny familizm jest rozpatrywany jako strategia adaptacyjna osadzona w psychologii ewolucyjnej i w historycznym doświadczeniu niedoborów oraz zależności. Empirycznie, amoralny familizm jest mierzony w projekcie badawczym GLOBE 1991-2020 (kolektywizm rodzinny vs instytucjonalny). Poziom familizmu w Polsce jest znacząco wyższy niż w krajach wysoko rozwiniętych. Także w badaniach dotyczących postaw wobec uchodźców oraz obostrzeń pandemicznych w Polsce (CBOS) można odnaleźć wskaźniki amoralnego familizmu.
Dorota Majka-Rostek
Tożsamość seksualna w najprostszym i najbardziej ogólnym rozumieniu to odpowiedź na pytanie „kim jestem? w odniesieniu do aspektów związanych z seksualnością jednostki. Zawiera ona szereg przekonań i odczuć związanych z seksualnością, dotyczących m.in. orientacji, preferencji seksualnych, specyfiki ekspresji seksualnej, typu preferowanych partnerów itp. Tożsamość normatywna opiera się przede wszystkim na zgodności trzech filarów: kiedy płeć biologiczna determinuje płeć kulturową, płeć kulturowa zaś zakłada konieczność heteroseksualności. Jakkolwiek procesy kreowania tożsamości mogą wyglądać odmiennie w przypadku konkretnych jednostek, to można uznać, iż heteroseksualne osoby cispłciowe, które wpisują się w dominujący system norm i znaczeń seksualnych, mają przed sobą prostszą i wymagającą mniej refleksyjności drogę tożsamościową aniżeli osoby nieheteronormatywne. Kreowanie nieheteronormatywnej tożsamości seksualnej jest złożonym i często trudnym procesem. W przeciwieństwie do członków innych grup mniejszościowych (np. etnicznych czy rasowych), znaczna większość osób nieheteroseksualnych nie wychowuje się w społeczności podobnych osób, którzy mogą tę tożsamość wspierać i dostarczać wzorców identyfikacyjnych. Ilustracje specyfiki konstruowania tożsamości nienormatywnych zostaną przedstawione na przykładzie doświadczeń homoseksualnych mężczyzn, respondentów wywiadów narracyjno-biograficznych, których pierwsze etapy kreowania tożsamości seksualnej przypadały na lata PRL, a więc czasy tabuizacji homoseksualności. Wnioski z zaprezentowanych fragmentów badań potwierdzają adekwatność klasycznych tożsamościowych modeli sekwencyjnych do analizy doświadczeń gejów będących obecnie w dojrzałym i starszym wieku. Ilustrują to, jak kluczowe znaczenie dla procesów kreowania nieheteronormatywnych tożsamości seksualnych mają warunki społeczno-kulturowe.
Karolina Rożniatowska
Traumatyczne wydarzenie to takie, które pojawia się w życiu niespodziewanie i okazuje się dotkliwe na tyle, że trudno sobie z nim poradzić. Dla moich badanych traumą był wypadek, w wyniku którego zapadli w śpiączkę lub doświadczyli urazu kręgosłupa, wymagającego długiej rehabilitacji. W czasie, kiedy oni pogrążeni byli w nieświadomości śpiączki lub spędzali świadome miesiące na szpitalnych oddziałach, płynna i szybko zmieniająca się rzeczywistość nadal tętniła życiem, tyle że gdzieś obok, poza ich kontrolą. Ich trudne doświadczenia miały nie tylko zdrowotne konsekwencje, ale i niosły ze sobą przerwanie ciągłości strumienia życia codziennego, przymusową przerwę w aktywnym pełnieniu ról społecznych oraz przemiany relacji z innymi ludźmi. Wszystkie te aspekty biograficznej trajektorii odzwierciedlane były kolejno w tożsamości jednostek. W swoim referacie pragnę przedstawić, w jaki sposób owa tożsamość, rozumiana przeze mnie bardzo szeroko jako ciągle konstruowany projekt psycho-społeczny, jest kształtowana przez osoby, które doświadczyły wspomnianej traumy. Wskażę cztery główne strategie tożsamościowe, podejmowane przez moich rozmówców, by poradzić sobie z przerwaniem ciągłości i jedności tożsamości, którego doświadczyli. Strategie te polegają kolejno na: 1) zaprzeczaniu przemianom tożsamości, 2) akceptacji i adaptacji, 3) oparciu na znaczących Innych w rekonstruowaniu własnego „Ja” oraz 4) tworzeniu zupełnie nowej tożsamości. Porównawcza analiza dwóch badanych grup wykazała – co było sprzeczne z poczynionym przeze mnie wstępnie założeniem – że to nie rodzaj doświadczonej traumy determinuje sposób radzenia sobie z późniejszym konfliktem tożsamościowym, ale znaczenie mają tutaj zdrowotne konsekwencje urazu oraz czynniki psychologiczne (np. szeroko pojęta siła charakteru) i środowiskowe (np. wsparcie bliskich osób). Wnioski zawarte w referacie oparte są na wynikach moich jakościowych badań, obejmujących: wywiady biograficzno-narracyjne z osobami wybudzonymi ze śpiączki oraz takimi, które przeżyły wypadek skutkujący urazem kręgosłupa (lecz nie były w śpiączce); wywiady pogłębione z ich najbliższymi oraz wywiady eksperckie.
(Wyłożony)
Tomasz Leszniewski
Socjologiczna charakterystyka współczesności opiera się w zasadniczym stopniu na eksponowaniu dynamiki i zakresu dokonujących się przemian społeczno-kulturowych oraz konsekwencji tychże zmian na poziomie relacji społecznych oraz indywidualnych skutków pojawiających się w wymiarze tożsamościowym. Doświadczenie nieprzewidywalności i ryzyka opisujące specyfikę warunków życia jednostki stawia liczne i różnorodne wyznania, które definiują zdolność radzenia człowieka z oczekiwaniami stawianymi przez społeczeństwo na różnych poziomach ludzkiej egzystencji. W warunkach społeczeństwa późnej nowoczesności czy społeczeństwa ponowoczesnego, uwagę przykuwają konsekwencje wynikające z indywidualizacji życia społecznego, a mianowicie silnie ugruntowana potrzeba ekspresji i autentyczności „ja” jednostki (Riesman i in. 1996; Sennett 2009). Rzeczywistość, w ramach której dezintegracji ulega dotychczasowy, względnie stabilny i przewidywalny porządek instytucjonalny oraz układ punktów odniesienia człowieka pozwalających na samookreślenie i poczucie orientacji, czyni ludzkie biografie refleksyjnym projektem (Beck i in. 2009:11–31). Wymaga to świadomego zaangażowania w proces wytwarzania własnej tożsamości przez osobę oraz koncentracji na samej sobie, własnych emocjach i odnoszonych korzyściach wynikających z ekspresji własnej osobowości w życiu publicznym (Sennett 2009). Jednostki podejmują zatem różne „techniki siebie”, „[…] których celem jest przekształcenie siebie tak, by osiągnąć pewien stan szczęścia, czystości, mądrości, doskonałości czy nieśmiertelności” (Foucault 2000:249).
Celem wystąpienia będzie próba rewitalizacji koncepcji indywidualności Jana Szczepańskiego (Szczepański 1988, 1990), poprzez jej ponowne odczytanie z użyciem koncepcji uważności oraz związanych z tym, coraz częściej stosowanych technik wyrażających troskę dotyczącą osobistego rozwój człowieka. Na ile bowiem wypracowana przez polskiego socjologa, w latach osiemdziesiątych poprzedniego wieku, perspektywa ukazująca ludzki potencjał pozwalający na walkę z cierpieniem i upływającym czasem, stanowić może alternatywę dla oferowanych dziś technik mindfulness oraz przykład niedocenienia zarówno w wymiarze intelektualnym, jak i praktycznego wykorzystania zakorzenionej w naszym kręgu kulturowym wizji rozwoju osobowego człowieka. Istotnym elementem rozważań będzie także kwestia etycznego aspektu indywidualności, która w swej pełnej formie nie jest przejawem egoistycznych czy też egotycznych dążności człowieka, zwłaszcza w kontekście relacji społecznych.
(Wyłożony)
Maciej Witkowski
Do tej pory badacze społeczni wielokrotnie zwracali uwagę na zjawisko niezwykłej adaptatywności wspólnot romskich do zmieniających się kontekstów społecznych. Przystosowanie zazwyczaj szło w parze z zachowywaniem znaczącej odrębności uznawanej przez nie-romskie otoczenie za kontrowersyjną. W literaturze antropologicznej owo połączenie wielkich zdolności adaptacyjnych z rzadką zdolnością zachowywania odrębności stało się zagadnieniem legendarnym. Zjawisko to doczekało się licznych teoretycznych interpretacji. Powoływano się na specyfikę etnicznego etosu, szczególną niszę w społecznym podziale pracy, specyficzną kategoryzację i stygmatyzację ze strony społeczeństw otaczających, niezwykle spójny system wartości. Jednocześnie kolejne celowe oddziaływania stosowane przez społeczeństwa większościowe wobec społeczności romskich prowadziły do skomplikowanych, fascynujących dla kolejnych pokoleń antropologów, oryginalnych form adaptacyjnych. W tym kontekście podejmuję kwestię makrospołecznych i psychologicznych uwarunkowań istnienia kultury romskości. Rozumiem przez to poszukiwanie warunków utrzymywania się poczucia społecznej odrębności pojawiających się u Romów, ale i u społeczności pozostających z Romami w relacjach sąsiedzkich. Chodzi mi o wyjaśnienie okoliczności obustronnego pojawianie się granicy etnicznej – „kultury różnienia się”, zachowywania znaczącego dystansu mimo utrzymywania się nawet bardzo intensywnych interakcji międzygrupowych.
W ciągu ostatnich lat w społeczeństwie polskim znacząco upowszechniła się ideologia oficjalnego egalitryzmu. Zgodnie z nią nie powinniśmy publicznie dzielić ludzi na kategorie (np. ze względu na odmienność wizualną, językową, etniczną, kulturową lub obyczajową). Zmieniła się retoryka i wrażliwość. Ideologia społeczeństwa równościowego działa także w przypadku stosunku do przedstawicieli mniejszości romskiej: powinni być traktowani tak samo zarówno w kwestii praw, jak i społecznych zobowiązań. Wcześniej ich odmienność wizualna była oczywista, stygmatyzująca i właściwie wszystko wyjaśniająca. Obecnie stosunek do Romów nie jest bardziej pozytywny, ale bardziej refleksyjny, wysublimowany, zadajemy sobie więcej trudu by ich odrzucać. Niegdyś funkcjonujące powszechnie stwierdzenia (i sposób myślenia) typu „nie możemy mieć wobec niego normalnych oczekiwań, bo to przecież Cygan jest”, przestało być akceptowane i funkcjonalne. W badaniach społecznych obserwujemy radykalny spadek zwracania uwagi na romską odmienność fizyczną i kulturową. W treści stereotypu oznacza to, że nowym sposobem wyrażania negatywnego stosunku jest przypisywana im skłonność do stwarzania problemów społecznych.
W referacie zamierzam przedstawić wybrane strategie poszczególnych romskich wspólnot adaptujących się do popularyzowanej we współczesnej Polsce ideologii społeczeństwa równości. Argumentuję, że obecnie mamy do czynienia z krytycznym dla istnienia romskości momentem historycznym. Intensywne praktyki integrowania Romów wytworzyły w Polsce szereg wyjątkowych lokalnych relacji społecznych. Pojawia się pytanie: romska tożsamość jest rekonfigurowana w nowej, nietrwałej, inkluzywnej formie, czy po raz kolejny ulegamy złudzeniu, jakiemu w przeszłości ulegało wielu innych badaczy? A może stereotypowo przypisując Romom nieograniczone zdolności adaptacyjne i tworząc intrygujące konstrukcje myślowe, niegdyś pozwalające interpretować zjawiska w obrębie społeczności romskich i ich otoczenia, przeoczyliśmy moment rozpadu romskich wartości rdzeniowych? Odpowiadając na te pytanie odwołuję się do materiału empirycznego zgromadzonego w trakcie ostatnich 20 lat prowadzenia terenowych badań antropologicznych w społecznościach Romów w Polsce. Zasadniczym przedmiotem moich badań był całokształt lokalnych relacji między Romami i nie-Romami w perspektywie obu stron. Studium tego rodzaju wymagało poznania i poddania analizie różnorodnych sposobów myślenia o sensie polityki wobec Romów oraz sposobach rozumienia i przemianach romskości.
