Nierówności płciowe w czasach (post)pandemicznych
Grupa tematyczna
Numer: G21
Organizacja: Katarzyna Suwada (UMK), Marta Warat (UJ)
Pasmo, godzina:
V 17.09, 11:00-12:30
Miejsce: WYDZIAŁ LINGWISTYKI UW, Sala 1.020
Słowa kluczowe: nierówności płciowe, nierówności społeczne, pandemia COVID-19, zmiana społeczna
Sekcje: Sekcja Socjologii Płci
Pandemia COVID-19, która objęła cały świat od 2020 roku, ma długotrwałe konsekwencje w różnych obszarach życia społecznego. Dotychczasowe analizy pokazują, że wcale nie przyczyniła się do redukcji nierówności społecznych, w tym przede wszystkim nierówności płciowych, a wręcz przeciwnie uwypukliła je w wielu obszarach. Przymusowa izolacja, zamrożenie wielu gałęzi gospodarki, wycofanie się państwa z dostarczania opieki, przerzucenie obowiązku edukacji na rodziców, kryzys służby zdrowia, a także kryzys ekonomiczny wynikający z lock-downu doprowadziły do tego, że konieczne było zmierzenie się z nowymi wyzwaniami, poszukiwanie nowych strategii radzenia sobie w sytuacji niepewności, a także reorganizacja życia codziennego. Pandemia wpłynęła również na sposób funkcjonowania państwa i społeczeństwa w wymiarze makro, w tym także nasiliła tendencje autorytarne w niektórych częściach świata.
W ramach grupy zapraszamy do nadsyłania referatów, które bazując na danych empirycznych, pokażą, w jaki sposób społeczeństwo zmieniło się pod wpływem pandemii COVID-19 przede wszystkim w kontekście różnych nierówności społecznych z naciskiem na nierówności płciowe. Zapraszamy również do analiz intersekcjonalnych, które pokazują, jak różne wymiary nierówności nakładają się na siebie i jakie to ma konsekwencje dla funkcjonowania różnych grup mniejszościowych. Ważne jest też uwzględnienie perspektywy osób w różnym wieku – dzieci i młodzieży, osób w wieku produkcyjnym, jak również osób starszych, na których pandemia wpłynęła w odmienny sposób. Zapraszamy do nadsyłania zgłoszeń opisujących zarówno sytuacje w społeczeństwie polskim, jak i w innych krajach. Różne konteksty kulturowe i instytucjonalne w odmienny sposób mogą wpływać na organizację życia codziennego i mogą mieć odmienne konsekwencje dla jednostek w różnych wymiarów nierówności.
Zapraszamy do zgłaszania wystąpień odnoszących się do nierówności społecznych, z naciskiem na nierówności płci, w obszarach badawczych odnoszących się m. in. do:
• życie rodzinne i organizacja pracy reprodukcyjnej w ramach rodziny,
• organizacja pracy produkcyjnej w czasach (post)pandemicznych,
• edukacja w czasach (post)pandemicznych,
• doświadczenie biedy i niedostatku,
• zdrowie, w tym zdrowie psychiczne,
• relacje z innymi ludźmi (rodzinne, przyjacielskie, koleżeńskie, stosunek do innych osób),
• migracje w dobie pandemii,
• podmiotowość i sprawczość obywatelek i obywatelu w czasach (post)pandemicznych, • rola państwa w utrwalaniu / niwelowaniu nierówności, stosunek do państwa i instytucji gospodarczych/politycznych
Marta Luty-Michalak
Zachowanie równowagi pomiędzy życiem zawodowym, a życiem rodzinnym stało się współcześnie jednym z najważniejszych dylematów pracujących rodziców. Stanisława Borkowska wskazuje, że równowaga pomiędzy życiem zawodowym a rodzinnym (Work- -Life Balance) występuje wtedy, gdy „praca nie zawłaszcza życia pozazawodowego, w szczególności zaś czasu wypoczynku człowieka i odwrotnie, gdy życie pozazawodowe nie dzieje się kosztem jej”1.
Pandemia zmusiła wielu pracowników do pracy zdalnej. Sytuacja taka wiązała się z zarówno z pozytywnymi, jak i negatywnymi konsekwencjami. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że praca zdalna wiąże się z jednej strony z większą autonomią i elastycznością, co może wpływać na poprawę równowagi między życiem zawodowym, a prywatnym. Niektórzy badacze wskazują, że jej pozytywnym efektem jest również większa produktywność i wydajność pracowników. Z drugiej jednak strony taka forma pracy oznacza stałą łączność z pracodawcą. Najnowsze badania wskazują, że pracujący zdalnie więcej czasu poświęcają na pracę, a mniej na odpoczynek w porównaniu z pracującymi poza domem, ponadto mają oni poczucie bycia w pracy przez większość dnia, co prowadzi do rozmycia granicy między życiem zawodowym, a rodzinnym 2. Widoczne są w tym zakresie dysproporcje pomiędzy kobietami a mężczyznami. Podkreślić należy również, że kobiety w większym stopniu niż mężczyźni obciążone są obowiązkami domowymi oraz opiekuńczymi 3, co dodatkowo wpływa na odczuwany przez nie konflikt pomiędzy życiem zawodowym, a rodzinnym. Pandemia Covid-19 i związane z nią zamknięcie placówek edukacyjnych oraz wychowawczych, jak również wspomniane już przejście wielu pracowników na zdalny tryb pracy wpłynęły znacząco na odczuwane problemy w zakresie łączenia życia zawodowego z życiem rodzinnym, zwłaszcza w zakresie sprawowanych obowiązków opiekuńczych nad dziećmi.
Celem wystąpienia będzie analiza wpływu pandemii Covid-19 na równowagę pomiędzy życiem zawodowym, a rodzinnym. Jak już podkreślono istotnym czynnikiem różnicującym w tym zakresie jest płeć. Analiza zostanie wykonana w oparciu o wyniki badania pt: Living, working and COVID-19, przeprowadzonego w państwach europejskich przez Eurofound. Do tej pory przeprowadzono trzy rundy badania w okresie od czerwca 2020 roku do marca 2021 roku. Każda z rund przeprowadzana była w innym okresie trwania pandemii (całkowity lockdown, otwieranie się gospodarek oraz ponowne wprowadzanie ograniczeń). Obecnie opracowywane są wyniki czwartej rundy przeprowadzonej na przełomie października i listopada 2021 roku. Istnieje więc możliwość dokonania porównań wskazujących na bezpośredni wpływ pandemii na warunki pracy oraz odczuwany konflikt życia zawodowego z rodzinnym oraz na ocenę różnic między kobietami, a mężczyznami w tym zakresie w wybranych państwach europejskich, biorących udział w badaniu.
1. Borkowska S. (2010), Równowaga między pracą a życiem pozazawodowym, „Acta Universitatis Lodziensis Folia Oeconomica” 2010, nr 240.
2. Lonska J., Mietule I., Litavniece L., Arbidane I., Vanadzins I., Matisane L. and Paegle L. (2021), Work–Life Balance of the Employed Population During the Emergency Situation of COVID-19 in Latvia, „Front. Psychol.”, 12:682459. doi: 10.3389/fpsyg.2021.68245.
3. Luty-Michalak M. (2017), Aktywność zawodowa kobiet, a ich obowiązki opiekuńcze na rzecz rodziny w kontekście postępującego procesu starzenia się społeczeństw europejskich, [w:] E. Kolasińska, J. Róg-Ilnicka, A. Mrozowicki (red.), Praca w XXI wieku. Wymiary formalne i nieformalne, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk.
Katarzyna Suwada
Bazując na materiały zebranym w ogólnopolski konkursie na pamiętnik pisany w czasie pandemii COVID-19 (marzec 2020-lipiec 2021), celem referatu jest pokazanie, w jaki sposób warunki pandemiczne wzmocniły zjawisko feminizacji nieodpłatnej pracy. Samo to zjawisko nie jest charakterystyczne jedynie dla czasów pandemii, jednak specyficzne warunki, które wiązały się z lockdownami i izolacją społeczną, doprowadziły do jego wzmocnienia.
Zebrany materiał badawczy pochodzący z 559 pamiętników napisanych w konkursie przez kobiety pozwala zarysować przyczyny, przejawy i przede wszystkim konsekwencje obciążenia kobiet odpowiedzialnością za realizację takich funkcji rodziny, jak: robienie zakupów, pranie, sprzątanie, przygotowanie posiłków, wspomaganie edukacji dzieci, opieka nad dziećmi i innymi członkami rodziny, kontakt z instytucjami w kontekście dostępu do specjalistycznych usług. Z analizy pamiętników wyłania się charakterystyczne dla kobiet zjawisko domowego multitaskingu, który można zdefiniować jako stałą i rutynową odpowiedzialność kobiet za pełnienie wielu ról w gospodarstwie domowym, a także zarządzanie strefą domową. Na podstawie doświadczeń kobiet żyjących w parach z dziećmi i bez dzieci, a także doświadczających samotnego macierzyństwa, celem referatu jest zidentyfikowanie najważniejszych źródeł tego zjawiska, a także jego konsekwencji dla społeczeństwa.
Źródła feminizacji nieodpłatnej pracy możemy podzielić na źródła kulturowe, ekonomiczne, społeczne i polityczno-systemowe. Kobiety przejmują kontrolę nad gospodarstwem domowym w sytuacji kryzysu zarówno z powodu istniejących norm dotyczących płci (gender beliefs), jak również ich nieuprzywilejowanej sytuacji na rynku pracy i braku systemowego wsparcia ze strony państwa. Sytuacja pandemii doprowadziła do czasowego, choć często długotrwałego, wycofania się państwa ze wsparcia w opiece nad dziećmi i innymi osobami zależnymi, jak również sprawiła, że wiele obowiązków edukacyjnych zostało przerzuconych na rodziców (zwłaszcza matki). W konsekwencji kryzys, jakim jest pandemia COVID-19, przyczynił się do wzmacniania istniejących nierówności płciowych w społeczeństwie polskim, przede wszystkim poprzez nałożenie na kobiety dodatkowych obowiązków i tym samym jeszcze większe rozchwianie ich niestabilnej pozycji na rynku pracy i w życiu publicznym.
Aldona Tomczyńska
Wprowadzona w Polsce w 2018 reforma sektora nauki i szkolnictwa wyższego promuje doskonałość naukową. Przez doskonałość rozumie się między innymi publikowanie w najbardziej prestiżowych czasopismach oraz uczestnictwo w międzynarodowych projektach naukowych, czyli aktywną obecność w globalnym obiegu wiedzy. Jednym z podstawowych sposobów upowszechniania rezultatów badań i nawiązywania kontaktów między naukowcami są konferencje. Poprzez uczestnictwo w nich naukowcy zyskują rozpoznawalność – podstawową „walutę” w akademii. Rozpoznawalność prowadzi do kumulacji korzyści – ułatwia pozyskanie równie rozpoznawalnych partnerów publikacyjnych, zwiększa szanse zdobycia grantów, a tym samym zwiększa kapitał społeczny i podnosi prestiż naukowy.
Tymczasem wzorce publikacyjne i kooperacyjne kobiet i mężczyzn są różne. Niektóre badania potwierdzają, że kobiet jest znacząco mniej wśród tak zwanych akademickich gwiazd, czyli najbardziej produktywnych uczonych (Abramo, D’Angelo & Caprasecca 2009), chociaż rezultaty badań na akademikach w Polsce nie potwierdzają tego zjawiska (Kwiek 2015). Publikacje, których autorami są mężczyźni, są zazwyczaj chętniej cytowane niż publikacje kobiet (Krawczyk 2017), a mężczyźni chętniej cytują prace innych mężczyzn niż kobiety – innych kobiet (Maliniak, Powers & Walter 2013). Mężczyźni częściej współpracują z innymi mężczyznami (Collins & Steffen-Fluhr 2019) oraz częściej partycypują w naukowej współpracy międzynarodowej (Uhly, Visser & Zippel 2015), co ma miejsce również w Polsce (Kwiek 2021). Stwierdzono, że kobiety muszą posiadać więcej wiedzy, zasobów i kapitału społecznego, aby osiągnąć ten sam co mężczyźni poziom produktywności (Aguinis, Ji & Joo 2018).
Tradycyjne konferencje przyczyniają się do konserwowania ustalonego porządku, a także wzmacniają efekt świętego Mateusza, czyli kumulowanie przewag naukowych przez uczonych, którzy już je posiadają. Wydarzenia te bywają także trudno dostępne dla uczestników z ograniczeniami finansowymi lub czasowymi, a częściej dotyczy to kobiet, między innymi ze względu na dużo większe obciążenie obowiązkami domowo-rodzinnymi, wynikające z kulturowych oczekiwań wobec pełnienia ról społecznych. Podczas pandemii COVID-19 popularność zyskały konferencje zdalne, ale czy są one bardziej inkluzywne niż te tradycyjne?
Na początku 2021 roku przeprowadziliśmy badanie sondażowe (Computer Assisted Web Interview, CAWI) na próbie 2 260 naukowców, aby poznać ich opinie o konferencjach naukowych, zarówno tradycyjnych, jak i zdalnych. Interesowało nas na przykład, jakie cele naukowe udaje się osiągać dzięki uczestnictwu w konferencjach oraz jak przedstawia się na tym tle specyfika konferencji online, zarówno w czasie pandemii, jak i po jej zakończeniu.
Okazało się, że kobiety w większym stopniu niż mężczyźni upatrują w konferencjach naukowych szansę na bycie bardziej rozpoznawalnymi i na nawiązanie współpracy badawczej. W przypadku udziału w konferencjach zdalnych, w porównaniu do tradycyjnych konferencji kobiety i mężczyźni istotnie rzadziej wskazują na możliwość realizacji celu publikacyjnego. Na podstawie wyników, argumentujemy, że podczas pandemii konferencje zdalne pełniły inną funkcję w przypadku kobiet i mężczyzn, a ten efekt wzmaga się w przypadku niektórych dziedzin nauki. Nasze analizy wskazują na istotnie większy pragmatyzm kobiet niż mężczyzn w podejściu do konferencji zdalnych, co należy osadzić w dyskusji o konflikcie ról społecznych i zawodowych naukowczyń. Podkreślamy, że oczekiwana przez nas inkluzywność konferencji zdalnych może być tylko pozorna. Tym samym rezultaty naszego badania wpisują się w szerszą dyskusję o strategiach zwiększania udziału i rozpoznawalności kobiet w nauce.
Martyna Baranowicz,
współautorzy: Izabela Desperak
Prezentacja projektu badawczego dotyczącego zjawiska ubóstwa menstruacyjnego – zarówno jego wyników, jak i kontekstu badawczego i wyzwań metodologicznych. Zaplanowane wcześniej badania jakościowe oparte na wywiadach fokusowych zostały zrealizowane we wrześniu 2021 roku, czyli w czasie pandemii, i z tego względu odbyło się online, co znacznie ograniczyło repertuar interakcji, prowadzących w wywiadach face-to-face do oczekiwanych rezultatów. Z drugiej strony forma online pomogła dotrzeć do mieszkanek mniejszych miejscowości i prowincji. Problematyka badania obciążona była podwójnym tabu: dotyczącym samej biedy i jej feminizacji oraz dotyczącym miesiączkowania i korzystania ze środków higieny menstruacyjnej. Mimo ograniczeń związanych z formułą badania oraz owym podwójnym tabu udało się uzyskać dość obszerne wyniki zarówno dotyczące samego doświadczenia ubóstwa menstruacyjnego kobiet – uczestniczek badania, jak i towarzyszącej mu tabuizacji, godzącej zwłaszcza w dziewczęta. Badanie nie ma charakteru porównawczego, wcześniejsze, sprzed pandemii, badania są tak nieliczne i rozproszone, że ich wyniki trudno jest porównywać, zawiera jednak wątki doświadczeń pandemicznych kobiet doświadczających np. izolacji, trudności w przemieszczeniu się. Z drugiej strony przedpandemiczne doświadczenia mieszkanek prowincji Uczestniczki badania formułują też rekomendacje dotyczące zapewnienia wszystkim kobietom dostępu do środków higieny menstruacyjnej w przyszłości, gdy pandemia minie oraz w czasie kryzysu spowodowanego pandemią lub innych kryzysów, które mogą nastąpić.
Badanie zostało zrealizowane dla Fundacji Różowa Skrzyneczka w sposób oddolny, aktywistyczny i maksymalnie partycypacyjny.
(Wyłożony)
Justyna Tomczyk
Referat prezentuje wyniki badań empirycznych realizowanych w ramach projektu, który dotyczył nieodpłatnej pracy kobiet w gospodarstwie domowym. Prace domowe, opiekuńcze, wychowawcze, rekreacyjne, edukacyjne, pielęgnacyjne itd. (których głównym podmiotem wykonawczym są kobiety) są świadczone nieodpłatnie, choć stanowią istotny wkład o charakterze pozamonetarnym. Do wykonania tych prac niezbędne są: czas, siła, zaangażowanie, zapał, które mogą być wycenione i mieć ekwiwalent pieniężny (adekwatnie do rynkowego przelicznika). Głównym celem naukowym projektu było przedstawienie typu i zakresu prac kobiet w gospodarstwie domowym, a następnie oszacowanie i wycena tej pracy. Problem badawczy był próbą odpowiedzi na następujące pytania: 1) jaki rodzaj obowiązków domowych realizują kobiety lub jakie obowiązki są im zlecane; 2) ile czasu (w rozliczeniu minutowym lub godzinowym) zajmuje wykonanie prac domowych; 3) ile jest warta ta praca – jaki jest jej wymiar ekonomiczny; 4) do jakiego stopnia role biologiczne i społeczne determinują rodzaj świadczonej pracy w sferze prywatnej. Na podstawie badań CAWI możliwe stało się poznanie typu i zakresu pracy kobiet w gospodarstwie domowym. W następnej kolejności – przy zastosowaniu miary struktury czasu (algorytm GUS) – przedstawienie rozkładu (organizacji) czasu poświęcanego na wypełnienie obowiązków / prac domowych.
(Wyłożony)
Magdalena Mostowska
W bogatych krajach od dekady dyskutuje się o bezdomności kobiet. Ich odsetek wśród osób doświadczających bezdomności rośnie, mimo że uważa się, że jest on wciąż niedoszacowany, ponieważ kobiety częściej doświadczają „ukrytych form bezdomności” (Mayock & Bretherton 2016). Jest to jednak zjawisko widoczne co najmniej od połowy 19 wieku, a więc od czasu nowoczesnego zarządzania społeczeństwami. Domy-manufaktury i gospodarstwa rolne, gdzie więziono i wykorzystywano pracę ubogich ludzi mniej więcej w połowie zamieszkiwane były przez kobiety. Instytucje charytatywne, oprócz pomocy, miały na celu także „naprawę moralności”, a ta dotyczyła w szczególności seksualności kobiet (Oudshoorn et al. 2018). W powojennych państwach opiekuńczych, gdzie dominował model mężczyzny-żywiciela rodziny, niewystarczające i stygmatyzujące zasiłki pomocy społecznej trafiały częściej do kobiet, podczas gdy ubezpieczenia związane z pracą zabezpieczały mężczyzn (Sainsbury 1999). Wraz z demontażem państw opiekuńczych, dominujący stereotyp bezdomnego mężczyzny w średnim wieku, spowodował indywidualizację przyczyn bezdomności, i co za tym idzie wykreował „schodkowy model pomocy”. Ten sposób konstruowania wiedzy i model wsparcia w dużej mierze uniewidocznił kobiety. W 21 wieku nastąpiła zmiana paradygmatu, która pozwoliła na uwzględnienie strukturalnych przyczyn bezdomności i oparcie modeli wsparcia na rozwiązaniach mieszkaniowych (Pleace 2016). Poprzez rozszerzenie rozumienia bezdomności także na przykład na zamieszkiwanie z przemocowym partnerem lub partnerką, dostrzega się więcej kobiet wśród osób doświadczających bezdomności. Mimo to gender nie jest widziany jako strukturalny element nierówności, a programy wsparcia rzadko uwzględniają ten wymiar.
W prezentacji analizuję dyskursy i produkcję wiedzy na temat bezdomności i omawiam możliwe przyczyny tego paradoksalnego niedostrzegania genderu w praktyce i badaniach. Polityki oraz dane traktuję jako elementy dyskursu (Bacchi 1999, Stone 2020). Badania oparte są na analizie dokumentów i wywiadów z ekspertkami i ekspertami z organizacji pozarządowych, administracji i akademii, które przeprowadzone zostały przeze mnie w 2019-2021 w Belgii i w USA.
W Belgii polityki dotyczące bezdomności wyrastają z chrześcijańskich programów charytatywnych i wzmacniane są poprzez polityki implicite wzmacniające różnice pomiędzy płciami (Saxonberg 2013, Van Molle 2017). Ponadto przemoc domowa postrzegana jest raczej jako przemoc wielokierunkowa i problem całej rodziny, a nie przejaw strukturalnej nierówności płci. Wreszcie należy wziąć pod uwagę sam proces konstruowania wiedzy na temat bezdomności. Dopiero w 2020 i 2021 roku przeprowadzono spisy w niektórych belgijskich miastach (Demaerschalk & Hermans 2020). Głównie prowadzone są badania ewaluacyjne. Dochodzi więc do zapętlenia badań i praktyki, które wzajemnie się potwierdzają.
Również w USA rosnący współczynnik feminizacji bezdomności uważany jest za alarmujący. Gender jednak nie jest postrzegany za istotny wymiar nierówności. Na przykład, mimo że z Departamentu Obrony USA kierowane są znaczne środki na wsparcie weteranów w kryzysie bezdomności, nie uwzględnia się tam kobiecych doświadczeń (np. przemocy seksualnej ze strony współpracowników). To sprawia, że niewiele weteranek korzysta z tych programów (Montgomery et al. 2018). Nieliczne badania i oddolne inicjatywy wskazują jednak na konieczność uwzględniania genderowych aspektów bezdomności: nierówności ekonomicznych, opieki nad dziećmi, zdrowia i traumy związanej z przemocą (Zlotnick et al. 2010).
W krajach Zachodu produkcja wiedzy na temat bezdomności pozwala na zbieranie rzetelnych danych na temat doświadczeń kobiet. W hegemonicznym dyskursie polityk publicznych i nauki na temat bezdomności (Farrugia & Gerrard 2016) gender jako wymiar strukturalnych nierówności nie jest jednak powszechnie dostrzegany. To utrudnia uwzględnianie intersekcjonalności wymiarów doświadczeń i potrzeb kobiet w różnych sytuacjach.
