Praktyki troski w życiu codziennym rodzin i związków intymnych
Grupa tematyczna
Numer: G16
Organizacja: Mariola Bieńko (UW), Iwona Taranowicz (UWr)
Pasmo, godzina:
V 17.09, 11:00-12:30
Miejsce: WYDZIAŁ LINGWISTYKI UW, Sala 3.019
Słowa kluczowe: bliskość, emocje, intymność, praktyki troski, życie codzienne
Sekcje: Sekcja Socjologii Życia Rodzinnego i Intymności
W każdej praktyce społecznej ujawniają się i aktualizują cechy życia społecznego (strukturalne, instytucjonalne, organizacyjne). W nowych studiach nad rodziną akcentuje się konieczność odejścia od zideologizowanej i normatywizującej koncepcji „rodziny” na rzecz poznania indywidualnych praktyk i narracji rodzinnych (Bernardes 1993; Morgan 1996; Gubrium i Holstein 1993; Gabb 2008). Rodzina rozpatrywana jest w odniesieniu do jej funkcji emocjonalnej, wyrażającej się w zestawie codziennych praktyk intymności, wsparcia i opieki. Odnoszą się one do rodzicielstwa, pokrewieństwa i małżeństwa oraz oczekiwań i zobowiązań, które związane są z tymi praktykami (Morgan 1996). Intymność w związku opiera się często na tzw. cichej intymności (silent intimacy), którą tworzą takie praktyki, jak wspólne spędzanie czasu, dawanie wsparcia, dzielenie się dobrami materialnymi, wiedzą, sprawowanie opieki, fizyczne okazywanie uczuć. Praktyki troski zakorzenione są w strukturach emocji i przekonań praktykujących. Pojęcie troski kojarzy się w pierwszym rzędzie z opieką nad najbliższymi, jej konstytutywnym elementem jest relacyjny charakter oraz kontekstualność. Praktyczne wymiary troski, choć niekiedy niewerbalizowane, wręcz przezroczyste dla obserwatora zewnętrznego, skutecznie wiążą praktykujących ze sobą i z otoczeniem, są prawdziwym wyrazem bliskiej relacji oraz doświadczania intymności (Jamieson 2011). Troska wiąże się nie tylko z zaspokajaniem potrzeb, rozwijaniem podstawowych zdolności lub chronieniem przed bólem. To także uważność, wrażliwość, szacunek. Analiza zwyczajnych praktyk życia intymnego stanowi postulat badawczy nowych studiów nad rodziną, rzadko jednak jest stosowana jako narzędzie analityczne. A tymczasem to właśnie codzienne praktyki, tzw. „zwyczajne momenty” (ordinary moments) obrazują rozwój intymności w relacjach (Gabb, Fink 2015).
Proponowane obszary dyskusji analiz teoretycznych i empirycznych to m.in.:
• Głęboko zinternalizowane praktyki społeczne na warsztacie socjologa – wyzwania metodologiczne.
• Współczesne społeczne konstruowanie troski jako emocji i praktyki – znaczenia i atrybuty.
• Społeczne uwarunkowania potencjalnego zróżnicowania wzorów praktyk troski.
• Zakresy i uwarunkowania realizowania praktyk troski (w jakim zakresie i wobec kogo są realizowane).
• Troska o siebie versus troska o innych. • Praktyki troski w różnych typach związków.
Anna Linek
W dobie szeroko demonstrowanej niezależności jednostki i nieustannego akcentowania jej indywidualizmu bliski związek intymny bywa traktowany jako epizod, który trwa poniekąd „sam z siebie”, czyli tak długo, ile partnerzy widzą w nim wystarczającą w ich subiektywnych ocenach dawkę płynącej z niego satysfakcji [Giddens, 2006; Bauman, 2007]. Jednocześnie jednak małżeństwo daje poczucie stałości i bezpieczeństwa wobec codziennych zagrożeń [Przybył, 2016; Szyszka, 2020] i niewątpliwie ma istotne znaczenie w biografii jednostki [Paprzycka, Mianowska, 2020], zwłaszcza w kontekście intymności i emocjonalności [Bieńsko, 2016, 2017; Szlendak, 2011; Szyszka, 2020]. Wyraźnie jednak jest ono traktowane nie jako instytucja, ale jako związek oparty na więzi osobowej małżonków, ich wspólnocie działań i pragnień [Kotlarska-Michalska, 1998], które w oczywisty sposób zakładają pewien rodzaj praktykowanej troski o związek. Należy jednak postawić znaki zapytania o jej konkretne przejawy, zwłaszcza w odniesieniu do wspomnianego indywidualizmu czy różnych uwarunkowań społecznych. Jednym z takich uwarunkowań, stała się w ostatnim czasie pandemia Covid-19. Sama pandemia, jak i zmiany, które wywołała, z pewnością stanowiły dla każdej bliskiej relacji rodzaj egzaminu, stawiając małżonków i partnerów wobec nie lada wyzwań, wśród których troska o ich związek stała się kluczem do przetrwania niejednej pojawiającej się trudności.
Podejmując problem zmian w relacjach małżeńskich i partnerskich wywołanych pandemią, zaproszono mieszkańców Warszawy do udziału w badaniu ilościowym o charakterze eksploracyjnym (online z wykorzystaniem techniki CAVI), w którym postawiono badanym (n=606) m.in. pytania o praktyki wynikające z troski o związek. Były to pytania dotyczące możliwych zmian w zakresie ilości wspólnie spędzanego czasu, wspólnych rozmów, częstotliwości okazywania pozytywnych uczuć, podejmowania wspólnych aktywności, a także kwestii związanych z poczuciem bliskości i dynamiką życia seksualnego, jak też dzieleniem obowiązków domowych/rodzicielskich, które mogłoby przyczyniać się do zacieśniania relacji. Ponadto, respondentów poproszono o ocenę tego, czy sprawy codzienne i/lub zawodowe pochłaniają ich w czasie pandemii bardziej niż troska o związek i o możliwe negatywne konsekwencje życia razem w pandemii, takie jak większe zmęczenie i znużenie sobą nawzajem, mniejsze zaangażowanie w związek, częstsze kłótnie czy nawet rozpad związku.
Jak się okazuje, pandemia nie spowodowała wielkich zmian w obszarze relacji małżeńskich i partnerskich. Pewne zmiany dotyczyły jednak niektórych zachowań stanowiących wyraz troski o związek. Można jednak przypuszczać, że są to pewne stałe sposoby okazywania troski o partnera/ partnerkę i budowaną wspólnie relację, które zostały zintensyfikowane. Okazuje się, że najwięcej zmian zdeklarowano w odniesieniu do wzrostu wspólnie spędzanego czasu, częstotliwości wspólnych rozmów, okazywania pozytywnych uczuć i wzrostu poczucia bliskości. Jednak niektórzy badani przyznali, że czują się sobą zmęczeni i znużeni, częściej się kłócą i mniej angażują się w związek.
Proponowany referat ma na celu ukazanie zmian w obszarze praktyk związanych z codzienną troską o związek małżeński/partnerski, jakie zaistniały w obliczu pandemii. Przedstawia uzyskane wyniki badań z uwzględnieniem zmiennych społeczno-demograficznych oraz pogłębione analizy wskazujące na możliwe dalsze interpretacje w kontekście podejmowanej aktualnie przez małżonków i partnerów troski o ich związek (podczas trwającej wciąż pandemii), jak i w perspektywie społeczeństwa przyszłości.
Sandra Frydrysiak, Marta Majchrzak, Sandra Frydrysiak,
współautorzy: Paula Pustulka, Agnieszka Kwiatkowska
Siostrzeństwo jako praktyka troski traktowane jest w ramach ruchu feministycznego jako idea polityczna. Pojęcie to używane jest jako przeciwwaga dla rywalizacji, jaką narzuca kobietom patriarchalna kultura. Siostrzeństwo nawiązuje do więzi rodzinnych jako modelu pozytywnych relacji między kobietami, ale odnosi się przede wszystkim do wzajemnej pomocy i solidarności między kobietami niespokrewnionymi. Idea siostrzeństwa dotyczyć ma kobiet na całym świecie, niezależnie od narodowości, koloru skóry, statusu społecznego i materialnego, wieku, tożsamości psychoseksualnej, zawodu czy przynależności do organizacji politycznych. Praktykowanie siostrzeństwa to troszczenie się o innych.
W naszym wystąpieniu przyjrzymy się zakresom i uwarunkowaniom realizowania praktyki siostrzeństwa rozumianej jako praktyka troski w ramach rodziny w oparciu o wyniki dwóch projektów badawczych, stosując tak zwane podejście mieszane (mixed-methods). Pierwsze badanie ilościowe pt. „Siostrzeństwo – od idei do praktyki” zostało zrealizowane metodą CAWI w czerwcu 2021 r. na ogólnopolskiej próbie i jest autorstwa Marty Majchrzak i Sandry Frydrysiak. Drugi zestaw danych pochodzi z projektu NCN oraz GEMTRA “Tranzycja do macierzyństwa w trzech pokoleniach Polek” dr hab., prof. Uniwersytetu SWPS Pauli Pustułki, które to zrealizowane jest jako jakościowe badania podłużne w latach 2018-20221. W kontekście siostrzeństwa omówimy zależności, podobieństwa i różnice w biografiach, decyzjach i cechach trzech pokoleń powiązanych ze sobą członkiń rodzin, które zostały matkami w Polsce.
Wyniki przeprowadzonego przez nas badania ilościowego pozwoliły zmapować szereg uwarunkowań demograficznych, społecznych i politycznych mających wpływ na doświadczanie i wiarygodność tak rozumianego siostrzeństwa. Badanie pokazuje między innymi, że siostrzeństwo praktykowane jest najczęściej w ramach rodziny. 56% Polek i Polaków obserwuje przejawy siostrzeństwa w swojej rodzinie, 49% w gronie swoich bliskich znajomych, a 44% w rodzinach swoich bliskich znajomych. Z kolei w projekcie GEMTRA wskazano na więzi rodzinne, jako odgrywające kluczową rolę w przejściach do macierzyństwa, czyli doświadczeniach zostania matką po raz pierwszy. Badane kobiety podkreślały wagę kobiecej pomocy, zarówno w zakresie wiedzy, jak i praktycznego wsparcia. Praktyki kobiecych więzi – i związanego z nim siostrzeństwa – łączyły kobiety nie tylko we wspólnotach krewniaczych, ale też w innych sieciach społecznych (lokalnych, zawodowych), co pokazuje pewną uniwersalność zjawiska.
Łącząc wyniki pozyskane z dwóch projektów, oferujemy bardziej kompleksowe ujęcie siostrzeństwa. Nasz wkład teoretyczny koncentruje się na siostrzeństwie matek jako pewnym obszarze zarówno słabo eksplorowanym, jak i społecznie ważkim. Pomimo zmian społecznych, to właśnie matki zakotwiczone w szerszych sieciach kobiecych są postrzegane jako odpowiedzialne za socjalizację. Matki spotykają się z licznymi oczekiwaniami społecznymi, narzucanymi im przez kody kulturowe i opresyjne ideologie rodzin (np. intensywne macierzyństwo czy ideał Matki-Polki), które dzięki siostrzeńskiemu wsparciu mogą być kontestowane i zastępowane ideami feministycznymi z korzyścią dla dobrostanu kobiet.
Beata Szluz
Choroba przewlekła może być postrzegana jako zakłócenie biograficzne w historii życia jednostki. Chory człowiek, rodzina oraz inne osoby z sieci relacji społecznych wchodzą w odmienny układ interakcji. Zakłócenie biograficzne może być rozważane również w odniesieniu do opiekuna nieformalnego, rodzinnego. Choroba zaznacza się zatem jako jeden ze śladów biograficznych.
Pojęcie trajektorii pozwala zrozumieć sens pracy medycznej, jej organizację i problem, a także podkreśla procesualny charakter pracy. Odnosi się ono zatem nie tylko do przebiegu choroby, ale do wszystkich powiązanych prac, a także oddziaływania zarówno na pracowników, jak i na ich relacje, które dalej wpływają na zarządzanie przebiegiem choroby i losy osoby. Skonstruowanie koncepcji „pracy nad trajektorią”, umożliwiającej objęcie socjologicznych wymiarów leczenia konkretnego przypadku chronicznie chorego pacjenta, pozwala skoncentrować się na społecznym kontekście pracy, a także na relacjach społecznych wpływających na pracę. Wykonanie zadań w życiu codziennym, warunkowanych przewlekłą chorobą, odbywa się w kontekście interakcji społecznych.
Ważnym zatem pojęciem w socjologii choroby przewlekłej jest „praca”. Jest ona definiowana jako: „zespół zadań realizowanych przez jednostkę lub przez małżeństwo, samodzielnie lub wspólnie z innymi, mających na celu wykonanie planu działania ukierunkowanego na poradzenie sobie z jednym lub większą liczbą aspektów choroby oraz życia osoby chorej i jej partnerów”. Funkcjonowanie i radzenie sobie z chorobą chroniczną jest ukierunkowane na zarządzanie tą chorobą w domu, natomiast problemy z tym związane są postrzegane w kategoriach pojęcia pracy. Przewlekłe chorowanie może być zatem analizowane w perspektywie socjotemporalnej. Pracę nad chorobą podejmują: osoba chora, rodzina, personel medyczny, mogą być również włączone inne osoby np. wolontariusze. Aktorzy negocjują i zawierają umowy w sprawie podejmowania oraz realizowania określonych zadań. Warunkiem efektywności tej pracy jest przygotowanie planów działania mających na celu zharmonizowanie i właściwe zorganizowanie czasu.
W sytuacji kryzysu wywołanego chorobą – odwołując się do perspektywy interakcjonizmu symbolicznego – interakcje pomiędzy chorym a innymi jej członkami rodziny można rozpatrywać jako negocjowanie porządku interakcyjnego. Może on przybierać rozmaitą formę w zależności od zasobów, którymi dysponuje rodzina. Determinuje różny przebieg trajektorii choroby zarówno w wymiarze biologicznym, jak i psychospołecznym. Rodzina uwikłana w chorobę wypracowuje „strategie podstawowe”, które mają na celu radzenie sobie z trudnościami w życiu codziennym. Wymagają one negocjowania, uzgodnień i dopasowania oraz zorganizowania działań, w tym uczestnictwa nie tylko rodziny, także krewnych, sąsiadów i pracowników ochrony zdrowia. Praca determinowana chorobą wpływa zatem na relacje chorego i innych zaangażowanych jednostek.
Celem przeprowadzonych badań było ukazanie świata społecznego opiekunów rodzinnych osób z chorobą przewlekłą, na podstawie narracji będącej subiektywną rekonstrukcją historii życia. Zmierzano do uchwycenia i zobrazowania następujących zagadnień i problemów: jakie są schematy wkraczania jednostek w świat społeczny opiekunów rodzinnych? jak definiują swoją sytuację? w jaki sposób funkcjonują doświadczając trajektorii biograficznej? jakie działania podejmują w związku z pełnioną rolą? jak kształtuje się współpraca ze znaczącymi innymi? Do przeprowadzenia badań wykorzystano autobiograficzny wywiad narracyjny – zaproponowany przez Fritza Schützego – który opracował metodę jako spójną koncepcję badań biograficznych. Zebrany materiał empiryczny (50 wywiadów) został poddany analizie, co umożliwiło udzielenie odpowiedzi na postawione pytania i sformułowanie wniosków, co pozwoliło na wzbogacenie posiadanej wiedzy o jakościowy aspekt analizy.
Mateusz Glinowiecki
Choroba psychiczna, zwłaszcza tak poważna jak schizofrenia, może mieć wpływ na wiele aspektów życia – zarówno osoby nią dotkniętej jak i jej bliskich. Wystąpienie choroby psychicznej potrafi naruszyć (przynajmniej na jakiś czas) nawet najbardziej stabilny system rodzinny. W obliczu choroby psychicznej bliscy stają przed szeregiem wyzwań, z których najistotniejsze wydają się te polegające po pierwsze na udzieleniu choremu niezbędnej pomocy, po drugie na możliwie szybkim przywróceniu zachwianej równowagi i zapewnieniu normalnego funkcjonowania swojej rodzinie.
Jakie konsekwencje dla rodziny niesie za sobą choroba psychiczna? Który jej moment jest najtrudniejszy? Jakim obciążeniom poddawani są bliscy chorego? Jaka jest rola członków rodziny w procesie zdrowienia? W jaki sposób bliscy mogą pomóc choremu? W czym powinna przejawiać się ich troska?
Odpowiedzi m.in. na te pytania miały dać badania własne autora zrealizowane wśród: a) osób chorujących na schizofrenię, b) członków rodzin osób chorujących na schizofrenię, c) specjalistów towarzyszących chorym w procesie zdrowienia (razem 90 wywiadów). Miały one na celu dokonania socjologicznej analizy wzajemnego wpływu w triadzie: chory-rodzina-środowisko społeczne. Dodatkowe źródło analiz stanowią doświadczenia praktyczne autora z pracy w instytucjach psychiatrycznych i organizacjach pozarządowych, gdzie ma okazje prowadzić działania edukacyjne i terapeutyczne, zarówno dla osób chorujących psychicznie jak i ich rodzin.
Referat poświęcony jest trzem zasadniczym kontekstom troski, z jaką mamy do czynienia w przypadku towarzyszenia chorującemu psychicznie (dorosłemu) dziecku. Po pierwsze troska o chorego, mająca na celu zapewnienie mu niezbędnego wsparcia i doprowadzenie do poprawy stanu zdrowia. Po drugie troska o innych członków rodziny (np. zdrowe rodzeństwo), której celem jest zapewnienie im bezpieczeństwa oraz minimalizowanie negatywnych konsekwencji wynikających z choroby ich siostry czy brata. Po trzecie troska o samych siebie, która często, niesłusznie, schodzi na dalszy plan. Obciążenia emocjonalne, fizyczne, materialne i wszelkie inne (nazywane w literaturze „brzemieniem rodziny”), wynikające z opieki nad osobą chorującą psychicznie, bywają tak duże, że mogą powodować określone skutki także dla najbliższych chorego. Troska o chorego powinna być zatem poprzedzona troską o innych członków systemu rodzinnego oraz troską o samego siebie. Doświadczenia praktyczne pokazują, że tylko wówczas możliwe jest realne i skuteczne wspieranie osoby chorej w trudnym i często wieloletnim procesie zdrowienia.
(Wyłożony)
Mariusz Zwarycz
Nadopiekuńczość jest specyficznym przejawem troski uwarunkowanym wieloprzyczynowo. W interpretacji zagadnienia dominuje narracja psychologiczna i psychiatryczna. Istotnym wkładem do zrozumienia współczesnego problemu nadopiekuńczości, występującego zwłaszcza w społeczeństwach rozwiniętych (do jakich aspiruje/należy Polska) jest wprowadzenie perspektywy socjologicznej.
Celem referatu jest zdiagnozowanie problemu nadopiekuńczości w Polsce:
* geneza – przyczyny historyczne, polityczne, ekonomiczne, kulturowe (społeczne)
* stan – problemy zwłaszcza młodego pokolenia wynikające z nadopiekuńczości ich opiekunów
* przyszłość – funkcjonowanie dzieci i młodzieży obciążonych nadopiekuńczością; funkcjonowanie społeczeństwa z taką warstwą: przemoc dzieci wobec rodziców
Problem fałszywej świadomości w kontekście troski, opieki i wychowania; Inwersja socjalizacji; „bańki” wychowawcze – nieadekwatne wobec rzeczywistości – czy właśnie nadążające za nią praktyki socjalizacyjno – wychowawcze składają się podjęcie zagadnienia funkcji/dysfunkcji nadopiekuńczości.
(Wyłożony)
Katarzyna Dębska
W społeczeństwach zachodnich powszechnie akceptowanym modelem opieki nad nieletnimi dziećmi jest ten, w którym to rodzice odpowiadają za zaspokajanie ich potrzeb. Dorośli wykonują pracę opiekuńczą, a jeśli nie są w stanie jej wykonać samodzielnie, powinni wykorzystać inne możliwości zapewnienia dzieciom niezbędnej opieki, na przykład poprzez kupno usług opiekuńczych na rynku od innych dorosłych osób. Taka wizja podziału pracy opiekuńczej w rodzinach nie oddaje jednak złożoności tego zjawiska pod względem zróżnicowania aktorów społecznych, mogących podejmować się pracy opiekuńczej czy to z własnej woli, czy to wskutek narzucenia im tego obowiązku. Do tej grupy należy rodzeństwo.
Bracia i siostry również uczestniczą w wykonywaniu pracy opiekuńczej wobec siebie nawzajem. Jak wskazują badania, to jednak siostry częściej zajmują się rodzeństwem w dzieciństwie i nastoletniości niż bracia. W swoim wystąpieniu zaprezentuję, jakie aktywności mogą wchodzić w zakres pracy opiekuńczej wykonywanej przez rodzeństwo na rzecz (zwykle młodszych) braci i sióstr. Omówię również modele, w jakich praca opiekuńcza jest świadczona może być świadczona na rzecz rodzeństwa w okresie dzieciństwa i nastoletniości. Jednym z kluczowych wymiarów analizy pracy opiekuńczej w relacjach między rodzeństwem jest wzajemność (lub jej brak). Opieka może być świadczona wielostronnie (gdzie dzieci osiągnęły podobny poziom rozwoju) lub jednostronnie (gdy tylko jedno z dzieci, zwykle najstarsza siostra, wykonuje to zadanie). W obrębie modelu opieki wielostronnej wyróżniłam szczególny model opieki kaskadowej, występujący w sytuacji, gdy w rodzinach z więcej niż dwójką dzieci siostry i bracia przejmują po sobie obowiązki opiekuńcze wobec kolejnych, młodszych dzieci. Drugim istotnym wymiarem jest tu intensywność opieki, jaką zmuszone są podejmować dzieci w sytuacji, gdy dorośli nie zaspokajają ich potrzeb. Zdarza się, że siostry obciążane są obowiązkami opiekuńczymi przekraczającymi ich możliwości. W takiej sytuacji nierzadko mamy do czynienia z tym, co w literaturze socjologicznej określa się niekiedy mianem matkowania (ang. mini-mothering), czyli sytuacją, gdy jedna z sióstr, przeważnie najstarsza, wchodzi w rolę matki wobec pozostałego rodzeństwa.
Praca opiekuńcza wykonywana przez rodzeństwo może zbliżać do siebie braci i siostry, a także budować poczucie sprawczości w jednostkach i wyposażać je w cenne umiejętności przydatne w dorosłym życiu. Może jednak ona również oddziaływać negatywnie zarówno na więzi między rodzeństwem, jak i na jednostki, np. poprzez utrudnianie osobie obciążonej opieką kontynuowania nauki.
Wystąpienie przygotowane zostanie na podstawie analizy 62 wywiadów jakościowych z dorosłymi osobami posiadającymi przynajmniej jedną dorosłą siostrę lub dorosłego brata.
