Kierunki rozwoju kultury prawnej społeczeństwa polskiego

Grupa tematyczna

Numer: G65
Organizacja: Małgorzata Fuszara (UW), Grażyna Skąpska (UJ)
Pasmo, godzina:
I 15.09, 14:00-15:30 ,
II 15.09, 16:00-17:30
Miejsce: SGGW, BUD. 7, Sala 21
Słowa kluczowe: kultura prawna, praworządność, socjologia prawa, świadomość prawna

Referaty w części 1, pasmo I 15.09, 14:00-15:30

Prawem czy lewem?

Jacek Kurczewski

Celem jest przedstawienie kilku możliwych scenariuszy dalszego rozwoju kultury prawnej w Polsce. Mowa o ogólnospołecznej kulturze prawnej i jej wariantach, a nie o kulturze prawniczej, chociaż omówiona będzie relacja miedzy nimi. Referat jest kolejną próbą syntezy dotychczasowych masowych badań poczucia prawnego – tak własnych jak i ogólnodostępnych tak, aby wskazać po pierwsze, na elementy względnie stałe , po drugie – na elementy podlegające zmianie w krótkiej perspektywie historycznej, po trzecie, uchwytne korelaty tych drugich. Perspektywa badawcza obejmuje okres od 1964 do chwili obecnej a kluczowe są okresy 1964-1981, 1981-1989, 1989 – 2015, 2015 –. Istotne elementy analizy społecznej kultury prawnej to społeczne pojęcie praworządności, gotowość do mobilizacji oficjalnych instytucji prawnych i prestiż prawa. Analiza regresyjna związków tych zmiennych ze zmiennymi społecznej pozycji i postaw światopoglądowych wskazuje na czynniki sprzyjające takim czy innym wyborom postaw w objętych analizą zakresie. Analiza kontekstu politycznego obserwowanych trendów wskazuje na potencjalne możliwości przenoszenia tych trendów na stan oficjalnej kultury prawnej. Wiąże się to z koniecznością merytorycznej charakterystyki podstawowych typów nastawienia prawno-politycznego polskich elit politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Następnie, poszczególne warianty rozwojowe zostaną powiązane z możliwymi szerszymi zmianami społeczno-politycznymi w ciągu najbliższych lat. Określona przy tym zostanie charakterystyka strukturalna postaw mające przełożenie na potencjał politycznego wsparcia różnych scenariuszy rozwojowych. W tym momencie potrzebne będzie wariantowe rozróżnienie możliwości rozwojowych przy założeniu dalszej obecności Polski w Unii Europejskiej albo jej opuszczenia, jak również uwzględnienie podstawowych wariantów dalszego rozwoju europejskiej kultury prawnej. Oczywiście, że zasadnicza analiza rozwojowa planowana w referacie ma charakter jakościowy ze wskazaniem na tendencje rozwojowe i nie jest celem autora przedstawienie modelu ilościowego.

---

Świadomość prawna współczesnych Polaków – diagnoza i próba wyjaśnienia

Grażyna Skąpska

Referat oparty jest na rezultatach ogólnopolskiego sondażu przeprowadzonego w sierpniu 2020 roku na próbie ogólnopolskiej 1000 osób oraz uzupełniających badaniach jakościowych. Niezależnie od od charakterystyki typów i poziomów świadomości prawnej, celem referatu jest odpowiedź na pytanie o źródła poglądów na prawo współczesnych Polaków i czynniki związane z poszczególnymi typami świadomości prawnej, w tym przede wszystkim z alienacją prawną. Wyniki badań analizowane będą w szerszym kontekście przemian instytucjonalnych związanych z tworzeniem i stosowaniem prawa we współczesnej Polsce, określonych przez autorkę referatu jako ”nihilizm prawny”.

---

Przemiany postaw społeczeństwa polskiego wobec prawa w procesie demokratyzacji

Iwona Jakubowska-Branicka

Przedmiotem mojego wystąpienia jest omówienie wyników badań prowadzonych w latach 1996, 2007, 2009, 2020 i 2022 na próbie ogólnopolskiej oraz wśród studentów MISH i MISMaP UW w 2009 roku oraz wśród studentów MISH, MISMaP i Kolegium Artes Liberales UW w 2019 roku.
Badania dotyczące stosunku do prawa są częścią prowadzonych przez mnie od lat badań dynamicznych poświęconych problemowi przemian mentalności społeczeństwa polskiego w procesie demokratyzacji.
Pierwsze z tych badań zostało przeprowadzone na przełomie lat 1995 i 1996 w siedmiu państwach: w Stanach Zjednoczonych, we Francji, Hiszpanii, na Węgrzech, w Polsce, Bułgarii i w Rosji. Badania były przeprowadzone w ramach międzynarodowego projektu badawczego finansowanego przez National Science Foundation . W lutym 2007 roku i w lutym 2009 roku powtórzyłam interesującą mnie część badań na próbie ogólnopolskiej. Kolejne badania obejmujące problem stosunku do prawa przeprowadziłam w 2020 oraz w 2022 roku. Badania, podobnie jak poprzednio przeprowadzone były przez CBOS, aby w maksymalnym stopniu zagwarantować porównywalność otrzymanych w 1996 wyników. Badania przeprowadzone w 2009 roku uzupełnione zostały o badania przeprowadzone na próbie kontrolnej, a mianowicie badaniami objęto studentów Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych i Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Matematyczno-Przyrodniczych Uniwersytetu Warszawskiego. W 2019 roku, a więc po upływie dziesięciu lat, ponownie przeprowadziłam badania wśród studentów MISH, MISMaP oraz ponadto w Kolegium Artes Liberales Uniwersytetu Warszawskiego.
Problem stosunku do prawa omawiam w kontekście problemu dogmatyzmu, liberalizmu światopoglądowego oraz konformizmu.

---

Punitywność polskiego społeczeństwa, cecha zmienna czy stała?

Joanna Klimczak

Od wielu lat polskie społeczeństwo uznaje się za punitywne, tj. cechujące się nadmierną surowością lub tendencją do stosowania kar surowych. Prowadzenie regularnych analiz poświęconych zagadnieniu punitywności społeczeństwa jest istotne zarówno w wymiarze teoretycznym, jak i praktycznym. Szczególnie, że opinia społeczna w dobie populizmu penalnego nie pozostaje bez znaczenia dla władzy.
Szereg badań poświęconych punitywności zostało przeprowadzonych w ostatnich latach w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości. W 2018 r. był to unikalny projekt badawczy dotyczący poparcia dla zaostrzenia polityki karnej, w ramach którego badania na reprezentatywnych próbach dorosłych Polaków przeprowadziły trzy niezależne firmy (Kantar, CBOS i IPSOS). Wyniki projektu pokazały, że postawy polskiego społeczeństwa są generalnie spójne i zdecydowanie punitywne. W 2020 r. w ramach Ogólnopolskiego Badania Wiktymizacyjnego, przeprowadzonego na reprezentatywnej, ogólnopolskiej próbie 5000 respondentów, powtórzono część pytań wykorzystanych w badaniu z 2018 r. Pomiaru punitywności polskiego społeczeństwa dokonano na podstawie kilku wskaźników, w tym m.in. pytania wykorzystywanego w sondażu CBOS w 1996 r. – Czy uważa Pan(i), że aby ograniczyć przestępczość i poprawić bezpieczeństwo obywateli: 1. Należy zaostrzyć przepisy prawa karnego i surowiej karać za przestępstwa 2. Wystarczy konsekwentnie karać według istniejącego prawa i nie należy zaostrzać kar? W badaniach została także poruszona kwestia ewentualnego przywrócenia lub wprowadzenia nowych kar kryminalnych, takich jak kara śmierci, kara dożywotniego pozbawienia wolności bez możliwości ubiegania się o warunkowe zwolnienie, kara chłosty czy kara skierowania do obozu pracy. Wyniki w tym zakresie okazały się zaskakujące.
Poziom punitywności mierzony uznaniem potrzeby zaostrzenia przepisów prawa i surowszego karania przestępców był niespodziewanie niski w 2020 r. – mniej niż połowa respondentów (46%) uznała, że jest to właściwe rozwiązanie w celu ograniczenia przestępczości i zwiększenia bezpieczeństwa obywateli, podczas gdy w 2018 r. respondenci prezentujący postawy punitywne stanowili około 60–70% ogółu badanych. W 2020 r. odnotowaliśmy najniższe poparcie dla wprowadzenia kary śmierci do polskiego kodeksu karnego od 1987 r. – 43%. Jest to o tyle interesujący wynik, że stosunek do kary śmierci był od lat traktowany jako doskonały wskaźnik punitywności, a także uważano, biorąc pod uwagę tę właśnie miarę, że Polaków cechuje wysoka punitywność. Z najwyższą aprobatą społeczną spotkała się kara, o którą jak dotąd nie pytano Polaków, czyli kara dożywotniego pozbawienia wolności bez możliwości warunkowego zwolnienia. Natomiast niewielki (jedna piąta) był odsetek respondentów optujących za karą chłosty. Zważywszy na specyfikę tej kary, odsetek jej zwolenników wypada uznać mimo wszystko za bardzo wysoki, choć nie najwyższy w dotychczasowych badaniach polskiego społeczeństwa.
Przeprowadzone badania, poza samą diagnozą nasilenia postaw punitywnych, pozwalają na analizę czynników warunkujących to nasilenie, np. siłę związku między czynnikami społeczno-demograficznymi a punitywnością. Najsilniejszy związek (oczywiście z pewnymi wyjątkami, uwarunkowanymi specyfiką danego wskaźnika) z tendencją do relatywnie surowego karania wykazywały m.in. płeć i wiek.

---

„Pandemiczne prawo” i jego realizacja. Percepcja i indywidualne reakcje na zakazy, nakazy i zalecenia wydane w związku z rozprzestrzenianiem się COVID-19.

(Wyłożony)
Marta Karkowska

Celem referatu jest przedstawienie sposobów, w jakie nigdy wcześniej niewprowadzane w skali państwa regulacje wprowadzone w związku z wystąpieniem stanu epidemii w Polsce zostały przyjęte przez przedstawicieli polskiego społeczeństwa między marcem 2020 a (zapewne) lipcem 2022 r.; a także wskazanie możliwych, długofalowych skutków tych regulacji, które przyjęto z założenia na czas określony.
Przedmiotem wystąpienia będzie analiza z jednej strony postrzeganie, interpretacja i ocena na poziomie mikrospołecznym aktów prawnych przyjętych w Polsce w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2, z drugiej faktyczna realizacja przepisów „pandemicznego” prawa. W tym kontekście rozpatrywane będą m.in. zmienność i ciągłość postaw wobec wybranych regulacji dotyczących m.in. samego przebywania w sferze publicznej (dystans społeczny, nakaz zakrywania ust i nosa, dezynfekcja, ale też czasowe zakazy przebywania w wybranych miejscach); ograniczeń związanych z przemieszczaniem się (w tym przekraczania granic, ale też kwarantann i izolacji), pojawienie się nowych praktyk społecznych związanych z wprowadzonymi odgórnie zakazami, nakazami, zaleceniami i obowiązkami, ale również wpływ czynników takich jak czas, nowe wydarzenia czy zmiany przepisów na motywacje i faktyczne, obserwowane w Polsce zachowania w sferze społecznej. Podjęcie tych tematów pozwoli nie tylko na opisanie wybranych zjawisk, ale też wskazanie m.in. funkcji prawa w czasie pandemii, czy jego znaczenia w codziennych działaniach. Te wnioski posłużą za podstawę do wysunięcia tez dotyczących oczekiwań wiązanych z normami prawnymi, jakie pojawiły się w okresie pandemii, a także zaprezentowania hipotez dotyczących długofalowych skutków przyjęcia „pandemicznych regulacji”.
Podstawą analiz będą dane i materiały uzyskane w ramach badań jakościowych dotyczących skutków pandemii przeprowadzonych wiosną i latem 2020, 2021 oraz (planowanych) w 2022 r. przez badaczy z IFiS PAN i AGH. Trzon zebranych materiałów stanowią zapisy wywiadów przeprowadzonych na grupie tych samych ok. 90 rozmówców, zróżnicowanych ze względu m.in. na miejsce zamieszkania (wielkość miejscowości i region), płeć, sytuację życiową.

---

Z państwem i choćby mimo państwa. Tendencje pluralistyczne w socjologicznej refleksji nad prawem i administracją w Polsce

(Wyłożony)
Krzysztof Katkowski

Wątki pluralistyczne (w sensie badawczym) czy wolnościowe (w sensie ideału politycznego) towarzyszą polskiej refleksji prawoznawczej i socjologicznoprawnej praktycznie od samego ich zarania. Najwybitniejszym chyba przedstawicielem tej orientacji był Leon Petrażycki, jeden z pierwszych polskich socjologów, teoretyk prawa, wybitny cywilista i badacz, który wyznaczył wciąż obowiązujące trendy w polskiej tradycji socjologii prawa.
Celem wystąpienia jest przedstawienie poglądów, połączonych z ich podejściem do empirycznego badania prawa, polskich prawników o nastawieniu socjologicznym czy realistycznym. Przegląd literatury obejmuje przede wszystkim myśl prawników z okresu przełomu transformacji ustrojowej i PRL-u, w szczególności Michała Kuleszę oraz Stanisława Ehrlicha. W wystąpieniu zostanie przedstawione, jak wątek ten został w polskich naukach prawnych zmarginalizowany, ustępując miejsca poświęcaniu większej uwagi problematyce świadomości prawnej czy stricte dogmatycznej analizie prawa. W tym sensie, pluralistyczne tendencje Kuleszy czy Ehrlicha – współgrające z tendencjami widocznymi również u Georgesa Gurvitcha czy Ellinor Ostrom i Vincenta Ostroma – zdają się być nie tylko projektem politycznym, ale również formą pewnej orientacji badawczej. Nawiązując do klasycznego podziału dokonanego przez Zygmunta Ziembińskiego, ich propozycje wpisują się w „prawniczą” socjologię prawa (Ziembiński, 1975) oraz tradycję polityki prawa/socjotechniki, proponowanej m.in. przez Adama Podgóreckiego (a wywodzącej się z tradycji petrażycjańskiej). Propozycje te pozostają przy tym, co istotne, w ramach dogmatyki prawniczej, zaś empiryczna analiza działania instytucji prawnych czy organów państwa pozostaje przede wszystkim punktem wyjścia rozważań.
Jednocześnie, zostanie zwrócona uwaga na znaczenie tych tendencji jako jednej z możliwości rozwoju kultury prawnej w Polsce. Nawiązując do stawianych w centrum zainteresowania omawianych badaczy, chodzi tutaj o nacisk na zwiększenie roli samorządów, a także korzystanie z tradycji realistycznych w administracji (Kulesza) czy na zwracanie uwagi na tzw. „grupy nacisku”, co może być rozumiane jako polityczna propozycja tworzenia społeczeństwa obywatelskiego w warunkach państwa scentralizowanego (Ehrlich).

---

Referaty w części 2, pasmo II 15.09, 16:00-17:30

Kultura kompromisu w Polsce: przykład mediacji

Anna Krajewska, Jolanta Arcimowicz

Badania socjologiczne nad pozasądowymi i sądowymi procedurami rozwiązywania sporów mają w Polsce długą tradycję. Jacek Kurczewski, opisując charakterystyczne dla społeczeństwa polskiego lat siedemdziesiątych wzory reakcji na konflikty, posłużył się terminem „kultura kompromisu”, zwracając uwagę na dużą elastyczność w doborze środków pomocowych, a zarazem wyraźne dążenie zwaśnionych stron do uzyskania obopólnej zgody i satysfakcji (Kurczewski 1982). Podobne tendencje ujawniły badania zrealizowane 40 lat później (Fuszara, Kurczewski 2017); obecnie jednak Polacy w większym stopniu oczekują, że rozwiązywaniem ich sporów będą zajmować się instytucje urzędowe, wyposażone we władzę narzucania stronom określonych rozstrzygnięć. Jednocześnie, od lat 1990. rozwijają się w Polsce rozmaite alternatywne formy rozwiązywania sporów (ADR), znacząco poszerzając i różnicując „ofertę” wsparcia dla osób uwikłanych w konflikty. Instytucjonalizacja mediacji w Polsce, rozpoczęta wraz z uchwaleniem ustawy o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (1991), wprowadziła na scenę publiczną nowe podmioty ADR oraz zmieniła zakres uprawnień i zadań instytucji tradycyjnie posiadających monopol na rozstrzyganie sporów. Mediacje wzmocniły artykulację i reprezentację interesów różnych grup społecznych, wymusiły także zmiany w dotychczasowych strategiach działania podmiotów publicznych i niepublicznych, wzmacniając pozycję jednostki w procesie dochodzenia swoich praw. Analizy pokazują jednak, że potencjał mediacji nie jest w Polsce wykorzystany. Dlaczego tak się dzieje? W ramach naszej prezentacji przedstawimy wyniki badań dotyczących działalności podmiotów publicznych i niepublicznych prowadzących mediacje: sądów, organizacji pozarządowych prowadzących mediacji oraz instytucji samorządowych świadczących różnego rodzaju usługi „pomocowe” (w tym mediacje). Pozwalają one odtworzyć praktykę współczesnej „kultury kompromisu” oraz zdiagnozować problemy i bariery mające wpływ na rozwój tej formy rozwiązywania sporów w Polsce.

---

Oceny funkcjonowania instytucji wymiaru sprawiedliwości w Polsce i legitymizacja kontroli konstytucyjności stanowionego prawa

Kamil Joński

Niski poziom „społecznej oceny” instytucji wymiaru sprawiedliwości w Polsce od dawna stanowi temat publicystyki i debaty publicznej. W konwencji „Vox populi, vox Dei” służy też za uzasadnienie kolejnych tzw. „reform sądownictwa”. Celem referatu jest analiza zmian ocen kluczowych instytucji wymiaru sprawiedliwości, i ich przyczyn. Przyjęto możliwie szeroką definicję „wymiaru sprawiedliwości” – wykraczającą poza jego rozumienie w prawie ustrojowym. Tym samym przedmiotem analizy będą: Trybunał Konstytucyjny – jako organ kluczowy dla zapewnienia nadrzędnej roli Konstytucji w systemie prawa, sądy (jak należy domniemywać powszechne) – sprawujące wymiar sprawiedliwości w większości spraw, prokuratura – nadzorująca śledztwa i oskarżająca w procesie karnym a także policja.

Dzięki cyklicznym badaniom CBOS, dla wskazanych instytucji dostępne są relatywnie długie szeregi czasowe danych o poziomie oceny społecznej: dla policji obejmują one okres od powstania tej formacji w 1990 r., dla sądów – od 1993 r., dla prokuratury – od 1996 r. (niestety w 1997 r., zmianie uległ sposób formułowania pytania CBOS, nie wydaje się on jednak fundamentalnie zaburzać wniosków) zaś dla TK od 2002 r. Ich analiza pozwala sformułować następujące wnioski, mogące stać się także przesłanką prognoz:

W zakresie TK, do wybuchu kryzysu konstytucyjnego 2015 r. instytucja ta cieszyła się dużą przewagą ocen pozytywnych nad negatywnymi, pomimo – jak sugerowałby odsetek respondentów nieformułujących kategorycznych ocen – relatywnie niewielkiej wiedzy na jej temat. Jednocześnie kryzys wokół obsady TK, oraz jego późniejsza aktywność orzecznicza (ze szczególną rolą wyroku K 1/20) doprowadziły do zmian poziomu ocen, sugerującego skokową delegitymizację. Ze względu na unikalność tej sytuacji, zostanie ona poddana szczegółowej analizie w drugiej części referatu.

W zakresie sądów i prokuratur zwraca uwagę niezwykle wysoki poziom korelacji ich ocen – obserwowany dla poszczególnych kategorii odpowiedzi (oceny pozytywne, negatywne jak i ocena netto), zarówno dla danych o poziomach (levels) jak i przyrostach (first differences). W opinii autora pozwala on wnioskować, że w procesie formułowania „społecznej oceny” funkcjonowania sądów kluczowe znaczenie odgrywa problematyka wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych.

Na korzyść tak sformułowanego wniosku przemawia też analiza zmian ocen sądów/prokuratury i policji – przedstawiona na tle historycznych zmian poziomu przestępczości i lęku przed nią. Oceny wskazanych instytucji uległy szybkiemu pogorszeniu pod koniec pierwszej dekady transformacji, by następnie „odbić” w okresie pierwszych rządów PiS (2006-2007). O ile jednak oceny policji wróciły do poziomu z połowy lat dziewięćdziesiątych a nawet go przekroczyły, to sądy i prokuratury nigdy nie odrobiły strat.

Przedstawione do tej pory wnioski opierały się na analizie szeregów czasowych zagregowanych miar ocen społecznych. W drugiej części referatu zostaną one skonfrontowane z wnioskami z analizy danych na poziomie indywidualnych respondentów.

W przypadku TK do analizy wykorzystane zostaną trzy szczegółowe badania przeprowadzone przez CBOS w latach 2004, 2007 i 2016 – oraz czwarte (2022) wykorzystujące te same pytania, przeprowadzone przez CBOS na panelu internetowym. Posłużą one do konstrukcji bardziej zaawansowanych (wielo-itemowych) miar legitymizacji TK (w duchu prac J. Gibson’a i G. Caldeira’y), pozwalających zweryfikować wnioski wyciągnięte na podstawie pytania o ocenę TK.

Z kolei w przypadku sądów, prokuratur i policji wykorzystane zostaną dane z badań CBOS „Aktualne problemy i wydarzenia” z lat 2006-2008 (a więc okresu wyraźnej poprawy ich ocen) – pozwalające zweryfikować czy niezwykle wysoki poziom korelacji obserwowany w zagregowanych danych znajduje potwierdzenie na poziomie odpowiedzi indywidualnych respondentów.

---

Bariery i semantyki dostępu do prawa w małych i średnich przedsiębiorstwach

Jan Winczorek

Ilościowe (n>7000) i jakościowe (101 IDI) badanie empiryczne na temat dostępu do prawa wśród małych i średnich przedsiębiorstw, przeprowadzone przez autora wspólnie z K. Muszyńskim, ujawnia wiele barier uniemożliwiających polskim MŚP skuteczne korzystanie z prawa. Zgodnie z oczekiwaniami badanie wykazało, że MŚP są często zbyt małe, niewystarczająco zorganizowane i niewystarczająco zamożne, aby skutecznie zarządzać swoimi problemami biznesowymi za pomocą narzędzi i instytucji prawnych. Zamiast tego często uciekają się do rozwiązań nieformalnych i pozaprawnych.

Badanie sugeruje zarazem, że MŚP działają w swoistej „trickle-down economics”, której przedmiotem nie są dochody, a niepewność. Niepewność biznesowa i prawna jest tu przerzucana na MŚP przez większe i lepiej usytuowane podmioty, takie jak duże firmy i administracja publiczna. Dopiero akceptacja tej niepewności pozwala na osiąganie zysków, jednak kosztem znacznych ryzyk i zagrożeń. Przykłady takich praktyk obejmują zmuszanie MŚP do akceptowania niewygodnych warunków umów według uznania większych partnerów, przymus dostosowywania się do wadliwych przepisów i nierealistycznych oczekiwań władz publicznych, konieczność wchodzenia interakcje z administracją publiczną na nierównych warunkach, niemożność ucieczki przed zaległościami płatniczymi itp.

Prawo działa tu raczej jako aparat ułatwiający takie transfery niepewności niż narzędzie oporu wobec hegemonii silniejszych podmiotów i wyrównywania szans. Sprawia to, że prawo przyczynia się do określenia roli MŚP w gospodarce jako absorberów niepewności. Słabość poszczególnych podmiotów i ich duża liczba zmusza je do dostosowania się do arbitralnych zmian w otoczeniu biznesowym, co jest korzystne dla innych podmiotów działających w gospodarce i jej otoczeniu. Bariery w korzystaniu z prawa współkształtują ten proces, utrudniając skuteczny sprzeciw.

Referat analizuje te zależności w kontekście semantyk (uspójnionych struktur sensu) dostępu do prawa, wykorzystywanych w dyskursie publicznym dla opisu faktycznego i oczekiwanego korzystania z prawa przez MŚP, oraz używanych przez MŚP dla uzyskania zrozumienia własnej sytuacji. Argumentuje za tezą, że prawnicze i publicznie promowane semantyki pozostają niezgodne z rzeczywistością, bo sugerują istnienie równości szans i pozycji, która nie występuje w praktyce. W efekcie zaciemniają faktyczną pozycję MŚP w praktyce biznesowej i prawnej i utrudniają rozpoznanie ich rzeczywistej roli. Przyczynia się to do postrzegania prawa przez właścicieli MŚP jako narzędzia kontroli, sterowanego przez większe podmioty, lub jako instytucji o walorach tylko rytualnych, nie zaś jako narzędzia ochrony, transmisji i podtrzymywania powszechnie uznawanych wartości. Stąd bierze się niezgodność między prawniczymi i popularnymi semantykami dostępu do prawa a semantykami wykorzystywanymi przez MŚP. Zgodnie z tymi założeniami referat analizuje semantyki związane z prawem w pięciu obszarach: zaległości płatnicze, umowy, compliance, strategie rozwoju oraz wykorzystanie prawników.

---

Sposoby rozwiązywania konfliktów i typy świadomości prawnej Polaków w świetle badań ilościowych

Ewa Radomska, Marcin Wróbel

Zasadniczym celem referatu jest przestawienie wyników badania sondażowego na temat świadomości prawnej. Ostatnie kompleksowe badania nad świadomością prawną polskiego społeczeństwa przeprowadzone zostały w okresie poprzedzającym transformacje ustrojową. Wychodząc naprzeciw dostrzeżonej luce, w roku 2020, przeprowadzony został ogólnopolski sondaż badający kompetencje i postawy Polaków w odniesieniu do wybranych zagadnień i problemów prawnych.

W pierwszej części referatu podjęta zostanie dyskusja nad możliwością interpretacji uzyskanych wyników dotyczących rozwiazywania konfliktów w obszarze prawa prywatnego (prawa cywilnego i prawa pracy) z perspektywy pojęć Gemeinschaft i Gesellschaft. Podczas sondażu respondentom przedstawiono m.in. krótkie scenariusze opisujące sytuację naruszenia przysługujących im praw, a następnie pytano o gotowość podjęcia sporu oraz preferowane przez nich rozwiązania. Mimo tego, iż większość respondentów deklarowała gotowość podejmowania działań w sytuacjach konfliktowych, to jednak dopiero w drugiej kolejności wybierali oni działania o charakterze formalnym. Uwagę zwraca również fakt, iż przyjmowane przez Polaków strategie działania cechuje daleko posunięty indywidualizm – respondenci nie byli skłonni do korzystania z nieformalnych sieci wsparcia (np. pomocy współpracowników), odpowiedzi związane z działaniem formalnych instytucji także nie były najczęstszym wyborem ankietowanych. Uzyskane wyniki sugerują zatem, iż polskie społeczeństwo znajduje się w momencie przejścia od tradycyjnych więzi o charakterze wspólnotowym (Gemeinschaft) do Gesellschaft – społeczeństwa kierującego się więziami nowego typu, opartymi o normy prawne i sformalizowane ramy działań zbiorowych. Odpowiedzi respondentów wskazują bowiem na wyraźny dystans wobec prawnych i formalnych sposobów rozwiązywania sporów. Jednocześnie odpowiedzi na inne pytania sondażowe pokazują niewielkie przywiązanie Polaków do norm zwyczajowych i religijnych, które charakteryzowałyby tradycyjną wspólnotę.

Podczas drugiej części wystąpienia przedstawiony zostanie model empiryczny świadomości prawnej skonstruowany w oparciu o zgromadzone dane sondażowe i składający się z następujących elementów:  ogólne przekonania na temat prawa, kompetencja w obszarze prawa (obejmująca wiedzę na temat prawa i aktywność w zakresie rozwiązywania problemów prawnych) oraz ocena prawa. W tak skonstruowanym modelu najważniejszym i najbardziej spójnym elementem świadomości prawnej jest deklarowana aktywność w obszarze prawa, determinowana w największym stopniu liczbą źródeł wiedzy na temat prawa oraz doświadczeniami z prawem. Aktywność ta potraktowana została jako punkt wyjścia do wyodrębnienia typów świadomości prawnej polskiego społeczeństwa. W wyniku podzielenia badanej populacji na cztery grupy różniące się poziomem owej aktywności wyróżnione zostały następujące typy Polaków: „outsiderzy”, „sceptycy”, „wrażliwi uczestnicy” oraz „aktywni uczestnicy”. „Outsiderami” określone zostały osoby, które cechuje wysoki poziom alienacji w obszarze prawa. Do „sceptyków” zaliczeni zostali ci, których charakteryzuje niski poziom aktywności, wiedzy oraz deklarowanego znaczenia prawa. „Wrażliwymi uczestnikami” nazwano tę część polskiego społeczeństwa, która posiada jednocześnie ponadprzeciętną świadomość prawną oraz największą wrażliwość na niesprawiedliwe traktowanie przez prawo niektórych grup społecznych. Wreszcie, do „aktywnych uczestników” zaklasyfikowane zostały osoby wyróżniające się najwyższym poziomem świadomości prawnej.

Zaproponowana analiza wyników badań sondażowych jest odpowiedzią na istotną lukę w polskiej socjologii prawa. Obecnie brakuje bowiem nie tylko aktualnych danych dotyczących świadomości prawnej, ale również adekwatnych koncepcji teoretycznych, które uwzględniałyby skomplikowany kontekst społeczny w jakim współczesny obywatel zdobywa kompetencje do podejmowania działań obszarze prawa.

---

Polski kryzys konstytucyjny jako bodziec do dyskusji o potrzebie redefinicji standardów języka prawniczego w komunikacji społecznej

(Wyłożony)
Anna Suska

Współcześnie coraz wyraźniej podkreśla się, że nauka nie powinna być jedynie teoretycznym opisem rzeczywistości, ale również pretendować do tego, by tworzyć scenariusze wskazujące wzory zachowań i sposoby niwelowania nierówności. Większy nacisk kładziony jest na jej społeczno-edukacyjną funkcję – upraszczanie i popularyzowanie przekazu – oraz wartości poznawcze, co w konsekwencji ma przyczynić się do budowania bardziej świadomego i inkluzywnego społeczeństwa.

Przepisy konstytucyjne weryfikuje praktyka ich stosowania, a w szczególności wszelkiego rodzaju kryzysy konstytucyjne. To właśnie one są w stanie powiedzieć nam, czy problem leży w akcie prawnym i czas na jego zmianę, czy też może w złej woli osób, które go stosują – a zatem czas na działania, które takie osoby odsuną od sprawowania władzy. Widmo kryzysów konstytucyjnych pojawia się wówczas, gdy powstaje niebezpieczeństwo, że ustawa zasadnicza wkrótce zawiedzie w swoich głównych zadaniach, czyli utrzymaniu porządku konstytucyjnego, zapewnieniu pluralizmu politycznego i reprezentatywności różnych przekonań, a także ochronie obywateli przed nieuzasadnioną ingerencją władzy w ich prawa i wolności. Literatura przedmiotu wyróżnia dwa rodzaje kryzysów konstytucyjnych – kryzysy funkcjonowania konstytucji i kryzysy wierności postanowieniom ustawy zasadniczej. Kryzysy funkcjonowania konstytucji mogą mieć zarówno charakter praktyczny, jak i teoretyczny. Kryzysy teoretyczne powstają, gdy nie ma możliwości rozwiązania znaczącego sporu politycznego w ramach istniejących przepisów konstytucji oraz na gruncie ich interpretacji. Zatem, pomimo przestrzegania norm ustawy zasadniczej, pojawia się kryzys wynikający ze stosowania jej postanowień. Każde działanie czy decyzja wywołują chaos, wątpliwości i sprzeczności, przez co konstytucja stanowi narzędzie, które zamiast porządku wprowadza nieporządek. Kryzys praktyczny pojawia się natomiast wtedy, gdy organy państwa nie są w stanie skutecznie sprawować władzy ani podejmować rozsądnych decyzji z powodu braku kompetencji, dobrej woli itp. Problemem nie jest w tym przypadku sam akt prawny, ale procedura jego stosowania przez osoby niemające odpowiedniej wiedzy i umiejętności (lub też specjalnie wywołujące zamieszanie). Drugi rodzaj kryzysu konstytucyjnego – kryzys wierności postanowieniom ustawy zasadniczej – ma miejsce, gdy aktorzy polityczni nie przestrzegają zasad oraz wartości porządku konstytucyjnego, przez co systematycznie i z premedytacją sprzeciwiają się literze i duchowi konstytucji.

Przestępna edukacja konstytucyjna jest szczególnie ważna w państwach młodej demokracji, które jeszcze nie wypracowały mechanizmów trwałej kultury politycznej i społeczeństwa obywatelskiego, zwłaszcza w zakresie świadomości prawa i jego poszanowania oraz racjonalnej oceny zjawisk politycznych, opartej o znajomość faktów i pozbawionej nasycenia emocjonalnego. Są to procesy trudne do osiągnięcia również w państwach o ugruntowanej demokracji, ponieważ nie jest możliwe, aby wszyscy obywatele w równym stopniu interesowali się polityką, uczestniczyli w niej i orientowali się w bieżących sprawach. Transformacja systemowa jest ewolucją, a ewolucja postaw i mentalności społeczeństwa wymaga czasu, w tym również zaangażowania popularyzatorów wiedzy, którzy z szacunkiem i bez uprzedzeń będą wyjaśniali trudniejsze dla osób niezwiązanych z prawem konstytucyjnym i ustrojem państwa procesy i zagadnienia.

Celem referatu jest wykazanie istotnej roli edukacji konstytucyjnej i komunikowania o przepisach ustawy zasadniczej w przystępny dla społeczeństwa sposób, a także ich pozytywnego wpływu na procesy legitymizacji konstytucji oraz wpisanych w jej treść zasad i wartości. Przedstawione zostaną potencjalne zalecenia, które mogą pomóc ekspertom w dotarciu z przekazem do społeczeństwa.

---

Refleksje penologiczne sędziów karnych

(Wyłożony)
Jadwiga Królikowska

Penologiczne refleksje sędziów karnych mają swoje podstawy w stosowanych w toku dziejów praktykach karania oraz w racjonalizacjach tych praktyk kształtowanych w różnych momentach historycznych i szczególnych okolicznościach. W socjologicznej analizie poświęconej tym refleksjom kara kryminalna jest traktowana jako integralny element ładu społecznego, który jest oparty na określonej wizji człowieka i społeczeństwa. Materiały badawcze uzyskiwane klasycznymi metodami ankiety, wywiadu i obserwacji dostarczają ciekawej, choć nie tak oczywistej jak można było sądzić, wiedzy o podejściu sędziów karnych do kwestii penologicznych. Ich sposób postrzegania kary kryminalnej jest z jednej strony uwarunkowany stanem posiadanej przez nich wiedzy naukowej i aktualnymi poglądami społeczeństwa, a z drugiej unikalnym, osobistym doświadczeniem zawodowym i świadomością realizacji określonej polityki państwa. Zapoznanie się z poglądami sędziów na temat celów i funkcji kar kryminalnych, uznawanej przez nich surowości różnych rodzajów kar wymierzanych za określone przestępstwa czy odczuwanych w praktyce trudności w ich orzekaniu odsłania ciekawą argumentację stojącą za tymi poglądami i ukazuje wewnętrzny świat środowiska sędziowskiego skupionego na analizie zjawisk społecznych językiem i logiką prawa.
Obserwacja w środowisku sędziowskim przemiany poglądów zakorzenionych w klasycznym podejściu do kar i karania, które stopniowo poddają się wpływom ideowym nowej penologii czy populizmu penalnego pokazuje skalę trudności posługiwania się karami jako narzędziem polityki kryminalnej i kontroli społecznej. Systematyczność w prowadzeniu badań socjologicznych nad poglądami penologicznymi różnych grup społecznych i zawodowych przynosi wiedzę nie tylko o możliwych reakcjach na przestępstwa, lecz o systemie norm i wartości leżących u podstaw dawanego im uzasadnienia. Patrząc z tej aksjologicznej perspektywy sędziowie są tymi wyrazicielami poglądów na kwestie penologiczne, których zdanie musi być brane pod uwagę zarówno w sytuacji utrzymania pewnego porządku prawnego jak i opracowania planu zmiany prawno-społecznej.
W referacie zostaną przedstawione wyniki przeprowadzonych przeze mnie badań „Kultury penalne”, których część została przedstawiona w książce „Sędziowie o karze, karaniu i bezkarności”, WUW, Warszawa 2020.

---