Niski poziom „społecznej oceny” instytucji wymiaru sprawiedliwości w Polsce od dawna stanowi temat publicystyki i debaty publicznej. W konwencji „Vox populi, vox Dei” służy też za uzasadnienie kolejnych tzw. „reform sądownictwa”. Celem referatu jest analiza zmian ocen kluczowych instytucji wymiaru sprawiedliwości, i ich przyczyn. Przyjęto możliwie szeroką definicję „wymiaru sprawiedliwości” – wykraczającą poza jego rozumienie w prawie ustrojowym. Tym samym przedmiotem analizy będą: Trybunał Konstytucyjny – jako organ kluczowy dla zapewnienia nadrzędnej roli Konstytucji w systemie prawa, sądy (jak należy domniemywać powszechne) – sprawujące wymiar sprawiedliwości w większości spraw, prokuratura – nadzorująca śledztwa i oskarżająca w procesie karnym a także policja.

Dzięki cyklicznym badaniom CBOS, dla wskazanych instytucji dostępne są relatywnie długie szeregi czasowe danych o poziomie oceny społecznej: dla policji obejmują one okres od powstania tej formacji w 1990 r., dla sądów – od 1993 r., dla prokuratury – od 1996 r. (niestety w 1997 r., zmianie uległ sposób formułowania pytania CBOS, nie wydaje się on jednak fundamentalnie zaburzać wniosków) zaś dla TK od 2002 r. Ich analiza pozwala sformułować następujące wnioski, mogące stać się także przesłanką prognoz:

W zakresie TK, do wybuchu kryzysu konstytucyjnego 2015 r. instytucja ta cieszyła się dużą przewagą ocen pozytywnych nad negatywnymi, pomimo – jak sugerowałby odsetek respondentów nieformułujących kategorycznych ocen – relatywnie niewielkiej wiedzy na jej temat. Jednocześnie kryzys wokół obsady TK, oraz jego późniejsza aktywność orzecznicza (ze szczególną rolą wyroku K 1/20) doprowadziły do zmian poziomu ocen, sugerującego skokową delegitymizację. Ze względu na unikalność tej sytuacji, zostanie ona poddana szczegółowej analizie w drugiej części referatu.

W zakresie sądów i prokuratur zwraca uwagę niezwykle wysoki poziom korelacji ich ocen – obserwowany dla poszczególnych kategorii odpowiedzi (oceny pozytywne, negatywne jak i ocena netto), zarówno dla danych o poziomach (levels) jak i przyrostach (first differences). W opinii autora pozwala on wnioskować, że w procesie formułowania „społecznej oceny” funkcjonowania sądów kluczowe znaczenie odgrywa problematyka wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych.

Na korzyść tak sformułowanego wniosku przemawia też analiza zmian ocen sądów/prokuratury i policji – przedstawiona na tle historycznych zmian poziomu przestępczości i lęku przed nią. Oceny wskazanych instytucji uległy szybkiemu pogorszeniu pod koniec pierwszej dekady transformacji, by następnie „odbić” w okresie pierwszych rządów PiS (2006-2007). O ile jednak oceny policji wróciły do poziomu z połowy lat dziewięćdziesiątych a nawet go przekroczyły, to sądy i prokuratury nigdy nie odrobiły strat.

Przedstawione do tej pory wnioski opierały się na analizie szeregów czasowych zagregowanych miar ocen społecznych. W drugiej części referatu zostaną one skonfrontowane z wnioskami z analizy danych na poziomie indywidualnych respondentów.

W przypadku TK do analizy wykorzystane zostaną trzy szczegółowe badania przeprowadzone przez CBOS w latach 2004, 2007 i 2016 – oraz czwarte (2022) wykorzystujące te same pytania, przeprowadzone przez CBOS na panelu internetowym. Posłużą one do konstrukcji bardziej zaawansowanych (wielo-itemowych) miar legitymizacji TK (w duchu prac J. Gibson’a i G. Caldeira’y), pozwalających zweryfikować wnioski wyciągnięte na podstawie pytania o ocenę TK.

Z kolei w przypadku sądów, prokuratur i policji wykorzystane zostaną dane z badań CBOS „Aktualne problemy i wydarzenia” z lat 2006-2008 (a więc okresu wyraźnej poprawy ich ocen) – pozwalające zweryfikować czy niezwykle wysoki poziom korelacji obserwowany w zagregowanych danych znajduje potwierdzenie na poziomie odpowiedzi indywidualnych respondentów.