Popękane społeczeństwo: od odrębności do polaryzacji

Grupa tematyczna

Numer: G77
Organizacja: Kazimierz M. Słomczyński (IFiS PAN), Mikołaj Cześnik (SWPS)
Pasmo, godzina:
V 17.09, 11:00-12:30
Miejsce: WYDZIAŁ LINGWISTYKI UW, Sala 1.073
Słowa kluczowe: klasy społeczne, odrębność grupowa, podziały społeczno-polityczne, polaryzacja społeczna

Referaty w części 1, pasmo V 17.09, 11:00-12:30

Podziały społeczno-polityczne: wczoraj – dziś – jutro

Mirosława Grabowska

Podziały społeczno-polityczne: wczoraj – dziś – jutro

I znowu są dwie Polski – są jej dwa oblicza (Jarosław M. Rymkiewicz)

Polskie społeczeństwo jest podzielone różnorako. Tu analizowane będą podziały społeczno-polityczne rozumiane – za koncepcjami teoretycznymi Lipseta-Rokkana i Bartoliniego-Maira – jako (1) łączące trzy poziomy: strukturalno-społeczny, normatywny (przekonania, wartości, tożsamości) i instytucjonalno-organizacyjny (współcześnie przede wszystkim partie polityczne); (2) historycznie zakorzenione; (3) „organizowane” (rola agency); (4) badalne empirycznie (m.in. przy użyciu chwiejności wyborczej (volatility)).
Przeanalizowane będą dwa okresy: okres 1989-2003/5 – podziału postkomunistycznego (strona postkomunistsyczna vs strona postsolidarnościowa) oraz okres 2005-2020, kiedy kształtował się i wykrystalizował nowy podział (strona anty-PiS vs strona PiS). Podjęta zostanie próba odpowiedzi na pytanie, jakie mechanizmy doprowadziły do osłabienia podziału postkomunistycznego i ukształtowania się podziału anty-PiS vs PiS. Czy były to mechanizmy z poziomu strukturalno-społecznego, wydarzenia historyczne, logika systemu wielopartyjnego, a może zadziałała tu agency? Zakorzenianie się nowego podziału anty-PiS vs PiS w strukturze klasowo-warstwowej, wydarzenia (wyniki wyborów 2005 roku, katastrofga smoleńska) czy polityczne decyzje podejmowane w ramach systemu wielopartyjnego (niezawarcie koalicji PO-PiS po wyborach 2005 roku, zawarcie Koalicji Europejskiej PO-PSL-SLD-.N-Zieloni)?
Czy “To co nas podzieliło – to się już nie sklei” (Jarosław M. Rymkiewicz)? Rozważane będzie pytanie o ewentualny wpływ pandemii Covid-19 i wojny na Ukrainie na osłabianie, lub nie, podziału anty-PiS vs PiS, na wykreowanie nowych linii podziału, na rozpoczęcie nowego okresu.

---

O „kulawych” rozłamach socjopolitycznych.

Radosław Markowski,
współautorzy: Michał Kotnarowski

Teoria rozłamów socjo-politycznych zakłada, że mamy do czynienia z trwałym trans-generacyjnym podziałem społeczeństwa na jakieś dwie części, dwa obozy, które powstały na podstawie różnic typu socjologicznego, ale które by stać się obozami właśnie, muszą być upolitycznione. Jest to proces długotrwały, w którym socjalizacja do wartości wyznawanych przez jeden z dwóch obozów zajmuje czas. Socjalizacja ta jest też wymagająca, gdyż opiera się na głębokich zamysłach edukacyjnych, pozwalających wyjaśnić na czym polegają różnice między dwoma obozami. W naszym referacie prezentujemy innowacyjny zamysł pokazania, iż mogą istnieć rozłamy, które roboczo tutaj możemy nazwać „kulawymi” i albo jednostronnymi. To sytuacja, w której klasyczny obóz zdefiniowany dość precyzyjnie zmiennymi społeczno- demograficznymi i kulturowymi znajdujemy tylko po jednej stronie rozłamu socjopolitycznego. Obóz ten posiada dość spójny aksjologicznie profil i swoisty logiczny trzon normatywny. W wymiarze behawioralnym obóz ten wspiera oraz głosuje na jedną partię lub jedną koalicję wyborczą. Brak jest natomiast przeciwstawnego kontr-obozu, który posiadałby takie cechy. Taka sytuacja może zaistnieć zwłaszcza w demokracjach młodych, w których jednocześnie struktura i stratyfikacja społeczna szybko się zmienia i w których tylko niektóre partie polityczne zdolne są do skutecznego zawłaszczenia, zamrożenia i przekonania części społeczeństwa, że są właściwymi reprezentantami ich interesów. Taki przypadkiem wydaje się być Polska, także Węgry i być może jeszcze inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej.
Nasz referat składa się z dwóch części. Po pierwsze, z teoretycznego opracowania owego nowego zamysłu kulawych rozłamów socjo-politycznych oraz po drugie, z części empirycznej testującej, czy rzeczywiście takie byty istnieją i jakie są ich empiryczne przejawy. Podstawą analiz będą dane serii Polskiego Generalnego Studium Wyborczego, Polskiego Badania Panelowego POLPAN, a także innych porównawczych badań międzynarodowych pozwalających na testowanie tej hipotezy.

---

Podmiotowość nieustabilizowana. Korelaty statusowe, polityczne, pokoleniowe i rola społecznej zmiany

Krystyna Szafraniec

Każda zmiana, zwłaszcza taka, która ustanawia nowy porządek społeczny, generuje nieobecne wcześniej sytuacje i problemy. Jednym z czynników określających szanse poradzenia sobie z nimi jest podmiotowa sprawczość, która może być rozpatrywana w kategoriach indywidualnych i grupowych zasobów/kapitałów, pomagających lub uniemożliwiających aktywne wykorzystanie nowych możliwości instytucjonalnych.
Przyjmując takie stanowisko zwracamy się w kierunku tego nurtu w socjologii, który kontestuje „systemowy imperializm” [Bourdieu, Giddens, Archer, Sztompka] i zakłada, że struktura jest „społecznym kontekstem”, tłem dla działań podmiotów, a systemy społeczne wyłaniają się z interakcji. Podmiotowość definiujemy jako zdolność wywierania wpływu na otoczenie, działanie ze świadomością bycia podmiotem i tworzenia zmiany.
Kontekstem analiz są zmiany polityczne w Polsce rozpoczęte w latach 80. XX wieku (czasy PRL), w tym proces transformacji ustrojowej – ten wczesny, przypadający na lata 90., i ten późniejszy, przypadający na okres poakcesyjny, naznaczony procesami integracyjnymi i globalizacją, ale też próbami odwrócenia kierunku zmian ustrojowych.
Przykładając dużą wagę do czynnika czasu i roli procesów socjalizacyjnych stawiamy pytanie o to czy tak ważna w procesach strukturotwórczych podmiotowość zmienia się wraz ze zmianą kontekstu społecznego i czy różnicuje się pokoleniowo? Jednocześnie, z drugiej strony, interesują nas światopoglądowe, polityczne i statusowe korelaty podmiotowości – czy są one takie same czy różne w różnych pokoleniach i w różnych fazach procesu zmiany?
Podstaw empirycznych dostarcza 45-letni projekt badań podłużnych, które przeprowadzono w czterech kolejnych fazach: w latach 1972-79, 1987-88, 1987-88 i 2016-17. Mimo stopniowego nieuniknionego wykruszania się próby (tworzonej przez reprezentantów dwóch historycznych pokoleń: zbiorowość osób urodzonych w 1957 roku i ich dzieci) uzyskano jedyne w swoim rodzaju dane pozwalające śledzić zmiany w sytuacji i poglądach tych samych rodziców i ich dzieci oraz porównywać rodziców i dzieci w różnych fazach ich życia i w różnych fazach procesu społecznej zmiany. Próba panelowa, zachowująca walor longitudinalnych danych, liczy 650 osób (odpowiednio 360 i 290 rodziców i dzieci).

---

Rozstrojone społeczeństwo: między anomią, konfliktem społecznym a degrengoladą.

Anna Adamus-Matuszyńska

Referat jest próbą wskazania zjawisk społecznych, które sygnalizowane od końca XX wieku w literaturze socjologicznej znajdują swoją egzemplifikację w mediach społecznościowych XXI wieku.
Rozważania socjologów takich jak Zygmunt Bauman, Gerard Delanty czy Ulrich Beck zwracają uwagę, że ponowoczesne społeczeństwo charakteryzuje niepewność i ambiwalencja, kulturowa fragmentaryzacja, upadek norm i obyczajów oraz coraz systematycznie zmniejszająca się rola tradycji i trwałych wartości. Owa ambiwalencja pociąga za sobą konflikt pomiędzy dwoma siłami: kulturowym oraz społecznym wyrazem modernizacji. (Po)nowoczesność stawia przed jednostką konieczność wyboru pomiędzy skrajnymi wartościami: niezależnością i dyscypliną, autonomią i fragmentacją, wolnością i bezpieczeństwem. Tym, czym charakteryzuje się dzisiejszy społeczny świat jest niejednoznaczność wartości i norm, w tym także etycznych.
Co więcej, współcześni badacze reprezentujący różnorodne dyscypliny nauk społecznych i humanistycznych dostrzegają zmianę poczucia tożsamości w kierunku większej refleksji, podmiotowości i możliwości konstruowania siebie, a także jako pewien obowiązek podejmowania odpowiedzialności za własny wizerunek i życiorys. To stosunkowo nowe podejście do tożsamości ma swoje konsekwencje społeczne wpływając między innymi na przyczyny sporów o to kim jesteśmy, kim chcemy być, kim się czujemy, sporów o akceptację społeczną i uznanie.
W tytule zasygnalizowany jest zwrot „rozstrojone społeczeństwo”, który nie ma charakteru naukowego. Socjolodzy od lat posługują się terminem anomii na określenie stanu społeczeństwa, w którym system normatywny traci koherencję i zmienia się w chaos. Jednakże dzisiaj każda jednostka może być medialnym nadawcą, a więc ma możliwość kształtowania poglądów innych, w zależności od tego jak radzi sobie w cybernetycznej przestrzeni. Te i wiele innych społecznych zjawisk charakterystycznych dla ponowoczesności powoduje, że współczesne społeczeństwa nie są skonfliktowane, ani też nie są w stanie anomii, ale w jakiś sposób są „rozregulowane”. Społeczeństwo XXI wieku doświadczające konfliktowości systemu aksjonormatywnego, degrengolady systemów wartości, indywidualizacji norm, deprecjacji autorytetów i relatywizacji prawa jest „rozstrojone”. Powstaje więc pytanie: czy można go nastroić?
Punktem wyjścia rozważań jest rozumienie ponowoczesności w ujęciu Baumana, przedmiotem badań są przekazy w mediach społecznościowych analizowane przy wykorzystaniu metody analizy treści, a wnioski dotyczą możliwości złożenia w jedną harmonijną całość rozregulowanej tkanki społecznej XXI wieku.

---

Redefinicja podziału lewica–prawica wśród młodych. Nowa generacja ideowości w Polsce w 2020 roku

(Wyłożony)
Ewelina Nowakowska

Dotychczasowe podziały społeczno-polityczne w Polsce rozpadają się. Szczególnie dotyczy to zacierania różnic w strukturze społecznej i życia młodych, którzy jako pokolenie dorastają w innych momentach historycznych. Na zmianę postaw społecznych młodych wpływają m.in. procesy mobilności, migracji, postępującej cyfryzacji i oddziaływania nowych mediów, konsumpcjonizmu, przemian obyczajowych, zjawiska populizmu i zmian klimatycznych, a także zmian na płaszczyźnie makroekonomicznej wprowadzonych przez partię PiS, które wyraźnie wpływają na mechanizmy autoidentyfikacji, definicje lewicy i prawicy, ich rozumienie i tożsamości oraz związaną z nimi aksjologię.
Głównym celem wystąpienia jest przedstawienie wyników badań nad podziałem lewica–prawica wśród młodych i ukazanie redefinicji tego podziału obecnie. Prezentacja ma ukazać, do czego odwołują się uczestnicy „nowej generacji ideowości” i co oznaczają dla nich „lewicowość” oraz „prawicowość”. Ponadto wystąpienie ma na celu przybliżenie procesu funkcjonowania tożsamości ideowych młodych w Polsce obecnie zarówno w dyskursie formalnym, rozumianym jako ekspercko-naukowym oraz dyskursie oddolnym (działającym jakby poza stanowiskiem eksperckim) w przestrzeni komunikacji młodych (przedmiot identyfikacji jest obdarzony znaczeniem obecnym w ich doświadczaniu potocznym i zachodzących interakcji społecznych), a także ich wzajemnej przekładalności. W tym celu nakreślony zostanie background Polski w 2020 roku rozumiany jako tło historyczno-polityczne, w którym młodzi badani dokonują określenia własnego miejsca w społeczeństwie i elementów umożliwiających identyfikację ideową (rozumiane jako postawy ideowe). Następnie prelegentka odwoła się do ilustratywnych przykładów historyczno-politycznych i kulturowych kwestii identyfikacyjnych w życiu społeczno-politycznym w Polsce po 1989 roku, zestawiając je z materiałem badawczym uzyskanym w trakcie prowadzonych badań. Analiza materiału badawczego stanowi opis potwierdzający taki sposób myślenia obecny w dyskursie ideowym młodych w stosunku do znaczenia obecnego w dyskursie publicznym dotychczas.
Prezentowane wyniki opierają się na badaniach jakościowych wśród uczestników światów społeczno-ideowych młodej lewicy i młodej prawicy w Polsce w latach 2018–2019, połączeniu wywiadów biograficzno-narracyjnych, analizy dyskursu oraz koncepcji ram interpretacyjnych. Dodatkowo analizie poddane zostały materiały publikowane na stronach internetowych, wywiady prasowe, wypowiedzi, komentarze tychże uczestników w latach 2015–2020.

---

Dwie luki uznania. Problem dystrybucji szacunku w społeczeństwie polskim

(Wyłożony)
Piotr Kulas

Celem wystąpienia jest próba analizy i opisu konfliktu społecznego w najnowszej historii Polski za pomocą teorii uznania (ang. Recognition, niem. Anerkennung). Autor stawia tezę, że jednym z ważnych osi tego konfliktu jest kwestia uznania. Prezentacja jest również poświęcona dystrybucji szacunku w społeczeństwie polskim. Moje przedsięwzięcie opiera się na przekonaniu, że uznanie jest niezbędnym a zarazem brakującym wymiarem analiz, pozwalającym na zrozumienie konfliktu społecznego w społeczeństwie post-transformacyjnym. Zakładam, że transformację, jaka dokonała się w latach 90. należy postrzegać wielowymiarowo, m.in. jako zmianę polityczną, ekonomiczną, społeczną i kulturową. Transformacja ustrojowa przyniosła po 1989 roku nie tylko rekompozycję uwarstwienia społecznego w Polsce (Domański 1994), ale także przeobrażenia w obrębie moralności („moral fabric”). Obejmują one m.in. zanikanie i pojawienie się nowych wartości będących skutkiem modernizacji, przesunięcia w hierarchii prestiżu, zmianę etosów grupowych i zawodowych (np. wśród inteligencji) oraz pojawienia się nowych form tożsamości. W ostatnich dziesięcioleciach mieszkańcy naszego regionu doświadczyli też zmiany form nierówności oraz niesprawiedliwości.
Wszystko to stwarza okazję do postawienia pytania o zmieniającą się dystrybucję szacunku. Przekonuję w prezentacji, że walka o uznanie jest istotnym elementem gramatyki konfliktu społecznego (określenie Axela Honnetha) również w Polsce. W polskim społeczeństwie stare kryteria uznania nakładają się z nowymi. Dlatego potrzebna jest bardziej krytyczna refleksja na temat szacunku i jego społecznej dystrybucji. Koncentruję się w wystąpieniu na szacunku postrzeganym i doświadczanym przez obywateli polskich. Staram się omówić główne społeczne i kulturowe wymiary „luki w uznaniu” (ang. „recognition gap” m.in. za Lamont) w społeczeństwie polskim.
Moja prezentacja jest podzielona na trzy części. W pierwszej części argumentuję, że wprowadzenie uznania jest ważne dla zrozumienia konfliktów politycznych i społecznych w społeczeństwie polskim. W badaniach socjologicznych uznanie rzadko jest badane jako funkcja nierówności oraz braku sprawiedliwości. W drugiej części prezentuję mój sposób opracowania badań empirycznych. Opieram się głównie na teorii Axela Honnetha, ale korzystam również z ustaleń Nancy Fraser (rozróżnienia na dystrybucję i uznanie) i zwłaszcza z dorobku Michèle Lamont („recognition gap” i jej badań nad szacunkiem społecznym). W ujęciu Lamont, „luka w uznaniu” jest dysproporcją w statusie wynikającą z negatywnego wartościowania przynależności kulturowej miedzy grupami w społeczeństwie (Lamont 2018: 421-422). W trzeciej części przedstawiam i omawiam dane zebrane w przygotowanych i opracowanych przeze mnie dwóch badaniach (przeprowadzonych na jesieni 2020 i 2021 roku) na reprezentatywnej próbie dorosłych Polaków i Polek (1000 dorosłych respondentów) metodą CATI. W tej części przedstawiam również główne ustalenia i interpretuję najważniejsze wyniki. Wreszcie, wykorzystując teoretyczną ramę stawiam tezę, że w polskim społeczeństwie istnieją dwie główne luki uznania. Pierwsza dotyczy szeroko rozumianych mniejszości; druga – osób zajmujących niższe pozycje społeczne (ze względu na wykształcenie, zawód, kapitał kulturowy, wiek). Podczas gdy pierwszy brak uznania jest wynikiem głównie niesprawiedliwości w rozumieniu pozbawienia albo braku respektowania praw, drugi dotyczy osób ogólnie pogardzanych ze względu na swój status materialny i niższy kapitał kulturowy. W konkluzji przekonuję, że grupy osób doświadczających braku jednej bądź drugiej formy uznania są przeciwstawiane sobie nawzajem przez populistycznych polityków.

---