Każda zmiana, zwłaszcza taka, która ustanawia nowy porządek społeczny, generuje nieobecne wcześniej sytuacje i problemy. Jednym z czynników określających szanse poradzenia sobie z nimi jest podmiotowa sprawczość, która może być rozpatrywana w kategoriach indywidualnych i grupowych zasobów/kapitałów, pomagających lub uniemożliwiających aktywne wykorzystanie nowych możliwości instytucjonalnych.
Przyjmując takie stanowisko zwracamy się w kierunku tego nurtu w socjologii, który kontestuje „systemowy imperializm” [Bourdieu, Giddens, Archer, Sztompka] i zakłada, że struktura jest „społecznym kontekstem”, tłem dla działań podmiotów, a systemy społeczne wyłaniają się z interakcji. Podmiotowość definiujemy jako zdolność wywierania wpływu na otoczenie, działanie ze świadomością bycia podmiotem i tworzenia zmiany.
Kontekstem analiz są zmiany polityczne w Polsce rozpoczęte w latach 80. XX wieku (czasy PRL), w tym proces transformacji ustrojowej – ten wczesny, przypadający na lata 90., i ten późniejszy, przypadający na okres poakcesyjny, naznaczony procesami integracyjnymi i globalizacją, ale też próbami odwrócenia kierunku zmian ustrojowych.
Przykładając dużą wagę do czynnika czasu i roli procesów socjalizacyjnych stawiamy pytanie o to czy tak ważna w procesach strukturotwórczych podmiotowość zmienia się wraz ze zmianą kontekstu społecznego i czy różnicuje się pokoleniowo? Jednocześnie, z drugiej strony, interesują nas światopoglądowe, polityczne i statusowe korelaty podmiotowości – czy są one takie same czy różne w różnych pokoleniach i w różnych fazach procesu zmiany?
Podstaw empirycznych dostarcza 45-letni projekt badań podłużnych, które przeprowadzono w czterech kolejnych fazach: w latach 1972-79, 1987-88, 1987-88 i 2016-17. Mimo stopniowego nieuniknionego wykruszania się próby (tworzonej przez reprezentantów dwóch historycznych pokoleń: zbiorowość osób urodzonych w 1957 roku i ich dzieci) uzyskano jedyne w swoim rodzaju dane pozwalające śledzić zmiany w sytuacji i poglądach tych samych rodziców i ich dzieci oraz porównywać rodziców i dzieci w różnych fazach ich życia i w różnych fazach procesu społecznej zmiany. Próba panelowa, zachowująca walor longitudinalnych danych, liczy 650 osób (odpowiednio 360 i 290 rodziców i dzieci).