Teoria elit i badania elit w zmieniającym się otoczeniu
Grupa tematyczna
Numer: G49
Organizacja: Witold Betkiewicz (ISP PAN), Jerzy Bartkowski (UW)
Pasmo, godzina:
V 17.09, 11:00-12:30
Miejsce: WYDZIAŁ LINGWISTYKI UW, Sala 01.074
Słowa kluczowe: dane, elita, empiria, metody badawcze, nowe role, nowe zadania, teoria
Badanie elit jest i było prowadzone na wielu płaszczyznach i w wielu sferach, dlatego też grupa tematyczna do udziału w której zapraszamy, ma charakter wielonurtowy. Zgodnie z naszym założeniem ma ona stać się okazją do udzielania odpowiedzi nie tylko na nowe, lecz także na klasyczne dla badania elit pytania: jaka jest charakterystyka członków elity? Pod jakimi względami obecna elita różni się od elity z niedawnej nawet przeszłości? Jakie są mechanizmy rekrutacji i wymiany elity, wypadania z jej grona? W obecnej sytuacji przyspieszonych przekształceń i zjawisk, takich jak kryzys demokracji i rosnące znaczenie silnych liderów, na klasyczne pytania można spodziewać się nowych odpowiedzi.
Nie tylko kompozycja elity może się zmieniać, modyfikacjom mogą ulegać także poszczególne funkcje pełnione przez elitę w społeczeństwie. Szczególnie znaczący wpływ na obecne elity i ich badanie mają przekształcenia ładu międzynarodowego i konieczność odnajdywania się w zmieniającym się otoczeniu. Sprawia to, że przed elitami stają nowe zadania. Jednym z najświeższych przykładów był/ jest kryzys COVID – 19. Pandemia koronawirusa spowodowała, że przed wieloma odłamami elity stanęły nowe zadania i konieczność podejmowania decyzji w warunkach niepewności.
Chcielibyśmy zastanowić się nad przeszłością, teraźniejszością oraz nad przyszłością samej elity krajowej i międzynarodowej oraz nad obecnym i przyszłym stanem badań elit. Szczególne znaczenie w tym kontekście mają perspektywy rozwoju teorii elit oraz przyszłe kierunki badań empirycznych, w tym wykorzystywane dane oraz instrumentarium badawcze. Ten ostatni obszar wydaje się tym, w którym należy oczekiwać szybkiego rozwoju związanego z możliwością wykorzystywania dużych zbiorów danych i wyrafinowanych narzędzi analitycznych.
Grupa jest adresowana zarówno do autorów, którzy w swych wystąpieniach będą poruszać kwestie teoretyczne jak i do badaczy empirycznych, podejmujących zarówno klasyczną problematykę składu, rekrutacji oraz władzy elity czy też tematy wykraczające poza tę listę. Grupa została pomyślana jako miejsce spotkania teoretyków i empiryków zajmujących się szerokim spektrum odłamów elity począwszy od szczebla międzynarodowego, przez krajowy/ centralny i regionalny a na lokalnym skończywszy. Zaproszenie jest adresowane nie tylko do klasycznych badaczy elity, lecz także do autorów wystąpień poruszających mniej typowe kwestie, w tym do badaczy którym udało się dotrzeć do zamkniętych środowisk np. elity gospodarki, kultury, mediów, jak również do tych którzy szczególną uwagę poświęcili działaniu elity, udziale w procesach decyzyjnych i korelatach z tym związanych.
Tomasz Herudziński
Referat w warstwie teoretycznej wychodzi od klasycznej (Pareto, Moska, Weber) dychotomii, gdzie dla teorii elit kluczową jest analiza demokracji jako systemu rządzenia, a z drugiej badania nad dystrybucją i stosunkami władzy w kontekście pluralizmu. Wskazując na Schumpeter’owskie rozumienie demokracji jako procedury rządzenia umożliwiającej decydowanie tym, którzy wskazani zostali przez wyborców. Następnie w odniesieniu do współczesnej teorii elit referat przybliża koncepcje demokratycznego elityzmu odnosząc się do debaty dotyczącej elit w systemach demokratycznych. Kontekstem dla przedstawienia paradygmatu demokratycznego elityzmu są zmiany społeczno-polityczne określane jako „nowa polityka”, których wyrazem są procesy globalizacyjne i związane z nimi zmiany systemów partyjnych. W głównej części referat odnosi się do rozróżnienia pomiędzy pojęciami „government” i „governance” wskazując na władze samorządowe jako przestrzeń władzy, gdzie lokalna administracja publiczna obejmuje nie tylko formalny układ instytucji państwowych, ale także nieformalne struktury społeczne a nawet jednostki. Empirycznym uzupełnieniem referatu jest wykorzystanie się badań nad społeczna percepcja władzy w Polsce. W zakończeniu akcentuje się nadzieje na wzrost efektywności procedur demokratycznych wynikający z przezwyciężenia wskazywanych dychotomii.
Tatiana Majcherkiewicz
Referat ten poświęcony zostanie funkcjonowaniu regionalnych elit samorządowych od momentu narodzin samorządu województw do chwili obecnej. We wskazanym okresie około 450 osób, będących zawodowymi politykami, zasiadało w zarządach województw. W prezentacji poruszone zostaną dwie klasyczne kwestie uznane za kluczowe w badaniach nad elitami; jak wygląda proces rekrutacji oraz czy ma miejsce trwanie czy wymiana elity.
Opisując pierwsze zagadnie – rekrutację postawiono następujące pytania szczegółowe:
– Jakie funkcje polityczne pełnione były przed objęciem stanowisk w zarządach województw (lub może stanowisko w zarządzie było pierwszym stanowiskiem politycznym)?
– Czy rekrutacja na stanowisko marszałka przebiegała inaczej niż/czy też podobnie jak ta dotycząca stanowisk wicemarszałków i członków zarządów?
– Czy przebieg rekrutacji zmieniał się w czasie (czy politycy ostatnich kadencji mają większe doświadczenie polityczne niż ich poprzednicy)?
– Czy przynależność partyjna ma wpływ na przebieg procesu rekrutacyjnego (czy pomiędzy partiami występują różnice dotyczące rodzaju i tego jak rozbudowane jest wcześniejsze doświadczenie polityczne)?
Przedstawiając zjawisko ciągłości lub może wymiany elity samorządowej zwrócona zostanie uwaga na uwarunkowania polityczne; na ile wybory regionalne przyczyniały się do wymiany elit samorządowych i jaki wpływ na zachowanie stanowisk politycznych w zarządach województw ma odtwarzanie dotychczasowych koalicji.
Agnieszka Kwiatkowska,
współautorzy: Amanda Dziubińska, Viktoriia Muliavka, Hubert Plisiecki
W polskim dyskursie parlamentarnym od lat ścierają się dwie wizje demokracji: liberalna, kładąca nacisk na praworządność, trójpodział władz, pluralizm polityczny i prawa jednostki, oraz większościowa, akcentująca znaczenie większościowego zwycięstwa w wyborach dla legitymizacji władzy oraz znaczne uprawnienia egzekutywy jako wyraziciela demokratycznej woli narodu. W celu analizy przemian znaczenia demokracji w dyskursie parlamentarnym w Polsce, w ramach projektu PARLIN (Instytucjonalizacja partii politycznych w parlamentach Europy Środkowej – data mining debat parlamentarnych, NCN), przeprowadziliśmy systematyczne badanie przemówień posłów Prawa i Sprawiedliwości w latach 2001-2020 na tle porównawczym głównych polskich partii politycznych. Partia, będąc w opozycji, szczególnie podkreślała rolę praw i wolności jednostki i obywatela, a także znaczenie opozycji i pluralizmu politycznego. Jednak od przejęcia władzy w 2015 r. liberalny model demokracji był stosowany przez PiS rzadziej niż przez inne partie i w coraz bardziej krytyczny sposób, a te same pojęcia były używane w dyskursie do uzasadniania niedemokratycznych decyzji i reform. W referacie przedstawiam w jaki sposób partia posługuje się wizją demokracji rozumianej jako realizacja „woli suwerena”, co wyraża się w ramowaniu zwycięstwa wyborczego jako uzasadnienia pełnej swobody działania rządu, także w sposób wykraczający poza kompetencje tej instytucji i naruszający demokratyczne procedury oraz prawa i wolności obywatelskie. Pokazuję również stopniowe zawężanie rozumienia “suwerena”, od narodu do wyborców zwycięskiej partii, których (domniemane) preferencje utożsamiane są z „wolą ludu”.
Sławomir Bartnicki
Celem referatu jest określenie warunków reprodukcji elity na szczeblu gminnej egzekutywy w Polsce w okresie wyborów bezpośrednich tego organu. Ekstensywna literatura w zakresie wyjaśnień dynamiki odtwarzania władzy na podstawowym szczeblu samorządu terytorialnego wskazuje na cztery kierunki poszukiwań: 1)renta z posiadania władzy (efekt inkumbenta); 2)wpływ cech osobniczych i politycznych kandydatów oraz cech gmin będących w orbicie oddziaływania rządzących jak i cech przypisanych; 3)tworzenie cyklu wydatkowego i dochodowego i 4)działania pozaprawne i na granicy prawa wdrażane przez rządzących w celu utrzymania władzy. Zaprezentowane zostaną wybrane główne i poboczne wnioski z tych grup czynników odkryte w ramach badań podstawowych NCN (2014/13/D/HS5/02010) i badań stosowanych NCBiR (Tango ścieżka A: TANGO-IV-A/0048/2019). Charakterystyka obejmie tak zagadnienia w ramach tej problematyki powszechniejsze, jak przewaga inkumbenta w różnych uwarunkowaniach; problemy poruszane rzadko, jak czynniki decydujące o re-kandydowaniu rządzących i pretendentów oraz problemy specyficzne dla rodzimych uwarunkowań wyborczych, jak głosowanie przyjacielsko-sąsiedzkie w perspektywie kandydatów niezamieszkałych w gminach, w których kandydują.
(Wyłożony)
Sławomir Stalmach
Tematem referatu będzie syntetyczny obraz grupy społecznej, jaką tworzą od 1990 roku samorządowcy w Polsce. Szczególnie w odróżnieniu od innych grup społecznych, głównie polityków. Referat będzie streszczeniem pracy doktorskiej, która powstaje pod kierunkiem profesorów: Stanisława Mocka i Krzysztofa Kasianiuka z Collegium Civitas w Warszawie.
W pracy analizie zostało poddane środowisko samorządowe w jego najszerszym rozumieniu, bowiem badanie obejmowało samorządowców działających w okresie 30 lat, oraz na terenie całego kraju i w każdym obszarze samorządowym.
Jako metodę badawczą zastosowano metodę teorii ugruntowanej. Zestaw osiowy stanowiły wszystkie numery pisma Wspólnota. Ponadto przebadano tygodniki opinii z 2018 roku, a więc z kampanii wyborczej do samorządów. Przeanalizowano ponadto 15 (tyle się udało znaleźć) książek autobiograficznych oraz wywiadów-rzek z samorządowcami. Przeprowadzono wywiady z samorządowcami za pomocą ankiet oraz w bezpośredniej rozmowie. W całej pracy zacytowano ponad 100 samorządowców.
Hipotezy badawcze.
1. Utożsamianie się z terytorium samorządowym jest warunkiem sine qua non bycia samorządowcem.
2. Stosunek do polityki jest czynnikiem prymarnym, który decyduje o postrzeganiu roli samorządowców w życiu publicznym.
Postawienie tezy związanej z terytorium (ad 1.) wynikało z niebudzącego wątpliwości — z powodu jego powszechności — ustalenia, że samorządowiec jest i chce być związany ze swoim obszarem administracji samorządowej.
Hipoteza dotycząca stosunku do polityki (ad 2.) wynikała z konstatacji faktu, że obejmowanie głównych pozycji w samorządach wiąże się z weryfikacją wyborczą, a więc polityczną. Także piastowanie urzędów wymaga uprawiania polityki, np. podczas planowania i realizowania budżetów samorządowych. Ponadto nawet pobieżny przegląd wszelkiego rodzaju publikacji medialnych wskazywał, że samorządowcy są bez przerwy konfrontowani z politykami, a sami samorządowcy również stale odnoszą się do polityki i to nawet wtedy, gdy ją kontestują.
Inne hipotezy.
3. Decyzja dotycząca zostania samorządowcem wynika z aktywności prospołecznej.
4. Samorządowcy czują się bardziej fachowcami od zarządzania niż politykami.
5. Samorządowcy chcą się odróżniać i być inaczej oceniani niż politycy partyjni.
6. Samorządowcy tylko wyjątkowo angażują się w politykę ogólnokrajową.
7. Postrzeganie roli samorządowca nie zmieniło się na przestrzeni lat.
Najważniejszymi elementami, które tworzą obraz samorządowca w Polsce, są: polityczność oraz terytorialność. Polityczność należy rozumieć jako kontinuum, w którym plasują się samorządowcy w relacji z polityką: od — jest politykiem, do — nie jest politykiem. Natomiast terytorialność jest wyznacznikiem koniecznym, aby uznać kogoś za samorządowca, w odróżnieniu od niesamorządowca.
Z przeprowadzonych badań wynika, że „Klasycznym samorządowcem” jest osoba, która jest równocześnie:
• zaangażowana w sprawy związane ze swoim obszarem samorządowym (odnośnie do tezy numer 1.),
• uprawia politykę tylko w kontekście swojego terytorium (odnośnie do tez 1. oraz 6.),
• wyraźnie odróżnia się od polityków, którzy realizują jedynie cele formacji partyjnych (teza 2.),
• wypełnia rolę zarazem polityka i menedżera, który musi dbać o dobrobyt wspólnoty samorządowej (tezy 4. i 5. oraz 6.),
• jest skupiony jedynie na karierze samorządowej (teza 7.).
Samorządowcy jako grupa społeczna odgrywają niewielką rolę w polityce krajowej (ad 6.) oraz że dla nich kariera zawodowa ogranicza się z reguły do samorządów, bez możliwości dalszego rozwoju np. w strukturach administracji państwowej (ad 7.).
Jednym z najważniejszych wniosków, jakie wynikają przeprowadzonych badań, jest konstatacja, że istnieje wyobrażona granica, która wyznacza przynależność do grupy samorządowców. Ona definiuje działacza samorządowego, pozwala ludziom utożsamiać się z pełnioną rolą, służy także do odróżniania się samorządowców od niesamorządowców.
(Wyłożony)
Magdalena Nowicka-Franczak
W polskich badaniach dyskursu i sfery publicznej dość dobrze zadomowiła się kategoria elit symbolicznych, czerpana z prac Teuna van Dijka (1993). Odnosi się ona do osób, które z racji zawodu lub funkcji (m.in. publicyści, dziennikarze, politycy, artyści, duchowni, eksperci oraz występujący w mediach naukowcy i intelektualiści) ustalają społeczny porządek znaczeń, wartości moralnych i estetycznych oraz kształtują publiczną recepcję wiedzy naukowej. W świetle polskich badań dyskurs tej grupy wciąż organizuje debatę publiczną, a jego autorzy rekrutują się głównie z warstwy inteligencji o wysokim kapitale kulturowym. Jednocześnie wśród elit symbolicznych pojawia się wiele głosów krytyki dyskursu publicznego, który redukuje lub fałszuje złożoność świata społecznego, a jest współtworzony przez elity. W celu poszukiwania przyczyn niesatysfakcjonującej kondycji debaty publicznej warto zwrócić się bezpośrednio do grupy, która obsługuje komunikację symboliczną w sferze publicznej, interpretuje rzeczywistość społeczno-polityczną i wyjaśnia innym, jak należy rozumieć oraz oceniać to, co się dzieje w kraju i na świecie.
Analizowany materiał empiryczny pochodzi z 21 wywiadów pogłębionych przeprowadzonych w okresie od czerwca do października 2021 r. z dziennikarzami, publicystami i publicznymi intelektualistami, którzy są związani z ogólnopolskimi mediami opiniotwórczymi. Na podstawie zebranych danych z wywiadów diagnozowana jest samowiedza tej grupy na temat: strukturalnych i komunikacyjnych problemów debaty publicznej, wpływu dyskursu elit na jej kształt i na praktyki życia społeczno-politycznego, własnej pozycji w polu dyskursu publicznego i w społeczeństwie oraz tożsamości, roli i znaczenia elit symbolicznych.
Celem badań nie jest wyłącznie zgromadzenie i opracowanie opinii badanych na wyżej wymienione kwestie. Wypowiedzi respondentów są traktowane jako fragmenty dyskursu i badane zgodnie z podejściem jakościowej analizy dyskursu. Badanie struktur dyskursu wytworzonego w sytuacji wywiadu służy wskazaniu komunikacyjnych uwarunkowań udziału ludzi mediów w dyskursie publicznym oraz problematyzacji ich roli produkowaniu, definiowaniu i wartościowaniu podziału polityczno-światopoglądowego w Polsce – podziału obejmującego też grupę medialnych komentatorów i często traktowanego jako podział nieprzekraczalny. Analiza ujawnia, że choć badani są zasadniczo sceptyczni w ocenie własnego wpływu na społeczeństwo i dostrzegają tendencję elit do reprodukowania zdroworozsądkowych obrazów świata i stereotypów, to sami tego nie unikają w swoich wypowiedziach i dość rzadko są gotowi do krytycznej autoanalizy własnego wkładu w debatę publiczną. Wyniki badań nasuwają też pytanie, na ile pojęcie elit symbolicznych jest wciąż adekwatną kategorią opisu społecznego i dyskursowego usytuowania ludzi związanych z mediami opiniotwórczymi.
(Wyłożony)
Jan Kozubowski
Teoria elit jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych elementów socjologii wiedzy Karla Mannheima. W latach dwudziestych XX wieku za intelektualną elitę uznał on tzw. „społecznie oderwaną inteligencję”, której wyznaczył zadanie sformułowania kulturowej uniwersalności – „społecznej syntezy”. Według Mannheima do grupy inteligencji należą osoby, które nie uczestniczą bezpośrednio w systemie produkcji. Dystansują się wobec swoich partykularnych interesów klasowych za sprawą nowoczesnego wykształcenia. Wykształcenie sprawia, że z jednej strony intelektualiści alienują się od społeczeństwa klasowych świadomości, zaś z drugiej – powoduje, że intelektualiści posiadają pewną uniwersalną płaszczyznę porozumienia, która zbliża ich do siebie. Koncepcja Mannheima zakłada więc, że konflikty społeczne mogą być rozwiązywane w sferze inteligenckiej (grupowej) świadomości – w ramach dyskusji między różnymi punktami widzenia.
Węgierski socjolog uważał, że inteligencka kultura opiera się na założeniach nowoczesnego racjonalizmu oraz swobodnej deliberacji. Nie zauważył więc niebezpieczeństwa związanego z rosnącą w siłę w latach trzydziestych frakcją antydemokratycznych intelektualistów. Wielu badaczy uznało, że zaprezentowana przez Mannheima koncepcja to bardzo optymistyczna wizja elit kulturalnych, która została negatywnie zweryfikowana już kilka lat po napisaniu przez Mannheima „Ideologii i utopii”. Ostateczny upadek nadziei związanych z opisywaną przez niego elitą wiązał się bowiem z dojściem do władzy ruchów totalitarnych – nazistów, faszystów oraz komunistów.
W referacie przedstawiona zostanie krytyka wczesnej teorii elit Mannheima oraz jej późniejsza modyfikacja zaprezentowana przez autora po drugiej wojnie światowej. Nie zrezygnował on bowiem z zadania sformułowania własnej socjologii elit. Głównym tematem w pracach powojennych, takich jak „Człowiek i społeczeństwo” czy „Diagnosis of Our Time”, stał się problem społeczeństwa masowego, które skutecznie pozbawia elity jej istotnej roli. Nowa koncepcja zakładała, że elita miała być połączeniem starej arystokracji z nową warstwą inteligencką wyłonioną na zasadach merytokracji, to miało zapewnić z jednej strony ewolucyjność zmian społecznych, a z drugiej – uchronić społeczeństwo przed tzw. „negatywną demokratyzacją”, z którą – według autora – mieliśmy do czynienia np. w rewolucyjnej Rosji. Mannheim zrezygnował z takich górnolotnych pojęć jak „synteza kulturowa” – elita miała zajmować się ekonomicznym i społecznym planowaniem, które zapewniłoby spokojny i równomierny rozwój demokratycznego społeczeństwa.
Referat będzie omówieniem teorii elit, które można znaleźć w pismach Mannheima, z szczególnym uwzględnieniem podziału na ich wersję przedwojenną i powojenną. Jednym z głównych celów referatu będzie również próba odpowiedzi na pytanie, czy współcześnie teoria Mannheima jest jeszcze aktualna i czy może stanowić poważne źródło nawiązań dla współczesnych badaczy. Wydaje się bowiem, że teoria elit Mannheima powinna być szczególnie ciekawa dla polskich badaczy i badaczek – opiera się ona bowiem na podstawowym dla społeczeństw Europy Środkowo-Wschodniej koncepcie inteligencji. Ten element wydaje się szczególnie ważny, biorąc pod uwagę, że teoria inteligencji Mannheima jest w Polsce nadal słabo rozpoznana.
