Granice fantomowe (Hirschhausen et al., 2015)) to dawne granice polityczne, które obecnie formalnie nie istnieją, jednak nadal oddziałują na współczesną przestrzeń i świadomość społeczną. Z kolei pogranicze, za Dariuszem Wojakowskim (2002), można zdefiniować jako obszar i sytuację społeczną; kulturowy i społeczny kontakt dwu lub więcej grup etnicznych/narodowych na pewnym fizycznie określonym i historycznie wyodrębnionym obszarze, wytwarzający nowe systemy symboliczne. W referacie odnoszę się do badań zrealizowanych na pograniczu województw podkarpackiego i lubelskiego, gdzie niegdyś przebiegała granica między Królestwem Polskim a Galicją. W analizowanej sytuacji na systemy znaczeń wytworzone przez ponad wiek funkcjonowania w obrębie państw zaborczych nakłada się ponad 100 lat trwania w obrębie zjednoczonego państwa polskiego. Oznacza to, że obok materialnego i symbolicznego trwania granic rozbiorowych pojawiają się praktyki ich zacierania. Skłania to do uwzględnienia dwóch perspektyw badawczych: badań pogranicza oraz pamięci zbiorowej. Używając klasycznej lefebvreowskiej triady (wyobrażanie, doświadczanie i kształtowanie przestrzeni (Lefebvre, 1991)) można zauważyć, że praktyka badania pogranicza fantomowego, zwłaszcza w kontekście społeczności lokalnych, wymaga projektowania technik i narzędzi uwzględniających elementy przestrzeni, obiektów materialnych, świadomości i praktyk. Obok tradycji interakcjonistycznej (Strauss, 2008) idąc za sugestiami Joanny Kurczewskiej (2015) konieczne jest zastosowanie perspektyw zaczerpniętych z socjologii przedmiotów (Krajewski, 2013).
Zaprojektowana metodologia stanowi przykład etnografii wielostanowiskowej (Clifford, 2006; Marcus, 1995). W jej ramach dokonano triangulacji wywiadów pogłębionych; obserwacji uczestniczących; spacerów badawczych (walk-along method); narzędzi GIS; map; danych zastanych. Zgromadzone dane obejmują nagrania dźwiękowe, dane wizualne (nagrania wideo i fotografie), dane przestrzenne oraz tekstowe. Istotny komponent stanowią właśnie dane wizualne oraz obiekty materialne, które potraktowano jako komponent skupiający uwagę uczestników i uczestniczek badań oraz wywołujący skojarzenia będące punktem wyjścia do narracji.
Celem wystąpienia jest prezentacja zaprojektowanej metodologii oraz omówienie triangulacji zastosowanych technik badawczych, ich wad i zalet oraz skonfrontowanie ich relacji do rodzajów uzyskanych danych. Referat opiera się na materiale i doświadczeniach z projektu badawczego „Czy istnieje pogranicze fantomowe? Badanie wstępne społeczności lokalnych dawnego pogranicza Galicji i Królestwa Polskiego”.
Literatura
Clifford, J. (2006). Praktyki przestrzenne: Badania terenowe, podróże i praktyki dyscyplinujące w antropologii. In M. Kempny & E. Nowicka (Eds.), Badanie kultury; elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje (pp. 139–179). Wydawnictwo Naukowe PWN.
Hirschhausen, B. von, Grandits, H., Kraft, C., Müller, D., & Serrier, T. (2015). Phantomgrenzen: Räume und Akteure in der Zeit neu denken. Wallstein Verlag.
Krajewski, M. (2013). Są w życiu rzeczy: Szkice z socjologii przedmiotów. Fundacja Bęc Zmiana.
Kurczewska, J. (2015). Kreacje małych ojczyzn. Societas/Communitas, 19–20(1–2), 39–64.
Lefebvre, H. (1991). The production of space. Blackwell.
Marcus, G. E. (1995). Ethnography in/of the world system: The emergence of multi-sited ethnography. Annual Review of Anthropology, 24, 95–117.
Strauss, A. L. (2008). Continual permutations of action. AldineTransaction.
Wojakowski, D. (2002). Polacy i Ukraińcy: Rzecz o pluralizmie i tożsamości na pograniczu. Nomos.
