Wyzwania transformacji energetycznej i jej wpływ na ochronę środowiska
Grupa tematyczna
Numer: G07
Organizacja: Piotr Matczak (UAM), Joanna Tusznio (UJ)
Pasmo, godzina:
II 15.09, 16:00-17:30
Miejsce: SGGW, BUD. 7, Sala 8
Słowa kluczowe: energia, przyszłość, ryzyko, smog, zanieczyszczenie środowiska, zmiany klimatyczne
Sekcje: Sekcja Socjologii Środowiska
Społeczne uwarunkowania wytwarzania i korzystania z energii są bardzo ważnym obszarem badawczym w ramach socjologii środowiska. W Polsce podejmuje się w ostatnich latach prace badawcze, które rzucają światło na strategiczne, dyskursywne i strukturalne czynniki wpływające na politykę energetyczną państwa. Badania odnoszą się do tego z czego produkuje się energię, kto to robi, dlaczego, oraz kto ponosi koszty, w tym koszty środowiskowe, określonych rozwiązań. Badania wynikają z rosnącego przekonania o konieczności zmiany dotychczasowego modelu produkcji i konsumpcji energii w związku z kryzysem klimatycznym oraz świadomości społeczno-politycznych wyzwań jakie wiążą się z tą zmianą, zwłaszcza w kontekście dużej zależności polskiej energetyki od paliw kopalnych. Ważnym kontekstem są także uwarunkowania międzynarodowe, w tym zapisy Europejskiego Zielonego Ładu. Przejawem trudności z transformacją energetyczną są konflikty społeczne dotyczące m.in. wygaszania pozyskania węgla kamiennego i brunatnego, testowania nowych źródeł paliw kopalnych (np. gazu łupkowego), wdrażania energetyki odnawialnej (np. lokalizacja farm fotowoltaicznych i wiatrowych), zasadności budowy elektrowni atomowej, lokalizacji farm wiatrowych. Innym ważnym obszarem konfliktów społecznych są zanieczyszczenia (np. problem smogu) i inne oddziaływania środowiskowe (np. na stosunki wodne) związane z produkcją i wykorzystaniem paliw kopalnych (np. problem niskiej emisji). Podejmowane w Polsce badania socjologiczne poruszają kwestie wizji przyszłości energetycznej, udziału społeczeństwa w procesach decyzyjnych oraz ścieżek, przeszkód i szans transformacji do bardziej zrównoważonych systemów energetycznych.
Celem grupy tematycznej będzie dokonanie przeglądu badań, teorii i podejść metodologicznych związanych z energią i zanieczyszczeniem środowiska oraz dyskusja wokół następujących pytań:
• Co wpływa na wyłanianie się i dynamikę konfliktów wokół energii i zanieczyszczenia środowiska?
• Czy i w jaki sposób zmienia się społeczne zainteresowanie kryzysem klimatycznym oraz jego związkami z systemem energetycznym w Polsce?
• Jakie są źródła dynamiki w zakresie transformacji energetycznej Polski? Które grupy aktorów społecznych są zaangażowane w ten proces?
• Kto i w jaki sposób wpływa na dyskurs wokół energii, w tym przyszłości energetycznej?
• Kto i w jaki sposób ocenia ryzyko związane z energetyką oraz zanieczyszczeniem środowiska? W jaki sposób społeczna konstrukcja ryzyka wpływa na procesy polityczne? • W jaki sposób podejmowane w Polsce badania socjologiczne wzbogacają międzynarodową dyskusję naukową na temat transformacji energetycznych?
Jan Frankowski
Transformacja energetyczna gospodarstw domowych w Polsce napotyka silne napięcia między kosztem, bezpieczeństwem, czystością oraz komfortem korzystania z określonych technologii i nośników energii. Napięcia te są widoczne zarówno w krajowej polityce energetycznej, jak również miejskich politykach mieszkaniowych, społecznych i klimatycznych. W Warszawie polityka miejska z jednej strony negocjuje sposób i tempo odejścia od paliw stałych w gospodarstwach domowych, z drugiej strony, nadal musi sprostać specyficznym wyzwaniom, związanym z roszczeniami do części budynków nieruchomości, istotnymi nierównościami społeczno-przestrzennych, a także ciągłą presją głównych graczy miejskich ‘koalicji wzrostu’. Napięcia te w szczególności eskalują w obszarze mieszkalnictwa społecznego, wywołując reakcję dwóch różnych ruchów społecznych: organizacji antysmogowych oraz lokatorskich. Podczas gdy działacze antysmogowi walczą o czyste powietrze dla wszystkich mieszkańców oraz jak najszybszą eliminację pieców węglowych z zasobów miejskich, ruchy lokatorskie w centrum swej agendy stawiają godne warunki życia i przystępne ogrzewanie dla najbardziej wrażliwych grup społecznych. Działania obydwu organizacji istotnie wpływają na kierunki polityk miejskich i działania spółek energetycznych. W prezentacji przedstawię wykształcenie się ścieżki transformacji energetycznej gospodarstw domowych w Warszawie, wskazując jej możliwe konsekwencje. Wykorzystam konceptualną ramę trzech zasad sprawiedliwości: dystrybucji (distribution), uznania (recognition) i włączenia (participation). Na podstawie analizy dokumentów strategicznych, protokołów rad miasta, wywiadów z interesariuszami oraz wizji lokalnych przybliżę, w jaki sposób polityka miejska ukształtowała kierunki transformacji energetycznej w mieszkalnictwie komunalnym. Następnie wskażę, jakie konsekwencje dla przestrzeni miejskiej może przynieść ten proces. Wykorzystam do tego celu unikalne zbiory danych administracyjnych oraz replikowalną metodę analizy przestrzennej, która ma nadzieję przyczynić się do bardziej sprawiedliwej i zrównoważonej transformacji energetycznej w polskich miastach.
Agata Dembek, Marta Strumińska-Kutra,
współautorzy: Alicja Dańkowska, Agata Stasik
Praktycy i teoretycy zrównoważonej transformacji podkreślają, że transformacja powiedzie się tylko wtedy, gdy w proces zostaną zaangażowane różne grupy społeczne i interesariusze, którzy zyskają realną sprawczość i zostaną włączeni w proces podejmowania decyzji (np. European Commission 2020). Pozwoli to na zwiększenie akceptacji dla zmian, lepsze radzenie sobie z niepewnością i wypracowanie lepszych rozwiązań technologicznych i społecznych. Zrównoważona transformacja, także transformacja energetyczna, wymaga zatem głębokiej zmiany społecznej.
W rezultacie otwierają się “okna możliwości” dla peryferyjnych graczy w energetyce, którzy angażują się w rozwijanie oddolnych innowacji społecznych. Za Wittmayer i in. (2022: 2), definiujemy innowacje społeczne w energetyce jako “idee, obiekty i/lub aktywności, które zmieniają relacje społeczne, obejmując nowe sposoby działania, myślenia i/lub organizowania energii” w kontekście produkcji, konsumpcji, magazynowania, dystrybucji i/lub handlu energią. Procesy transformacji wspierane są przez badania, w tym badania społeczne pod postacią projektów transdyscyplinarnych. Chociaż literatura rozpoznaje transdyscyplinarne projekty eksperymentalne i pilotażowe jako kluczowe w rozwijaniu innowacji społecznych w energetyce, metodologia tych badań pozostaje wyzwaniem, zarówno w sferze praktycznej, jak i teoretycznej. Transdyscyplinarność w procesach transformacji energetycznej, jako przedmiot badań, domaga się dodatkowej refleksji. Sukces trandscyplinarnych projektów, rozumiany jako ich wpływ na otoczenie instytucjonalne i na kompetencje zaangażowanych aktorów, zależy w dużej mierze od jakości współpracy i relacji, także interpersonalnych, między uczestnikami procesu.
Tekst poddaje analizie eksperymentalne i pilotażowe projekty w energetyce, oparte na współpracy między aktorami reprezentującymi różne sektory i instytucje: przedsiębiorców, urzędników różnych szczebli, działaczy społecznych, inżynierów, badaczy społecznych, czy mieszkańców. Analizujemy dwa przykłady takich działań podejmowanych w ostatnich latach w Polsce: 1) eksperyment prowadzony w formule city labu w Warszawie, 2) pilotaż lokalnej dekarbonizacji w Legionowie. Pierwszy z projektów jest zakończony, a drugi w trakcie realizacji, co pozwala zidentyfikować napięcia i wyzwania w ramach toczących się procesów, a także prześledzić odpowiedzi na kryzysy zewnętrzne (np. pandemia).
European Commission, 2020. Launching the Just Transition Mechanism – for a green transition based on solidarity and fairness https://ec.europa.eu/info/news/launching-just-transition-mechanism-green-transition-based-solidarityand-fairness-2020-jan-15_pl
Wittmayer, J. M., Hielscher, S., Fraaije, M., Avelino, F., Rogge, K., 2022. A typology for unpacking the diversity of social innovation in energy transitions, Energy Research & Social Science 88, 102513.
Agata Stasik, Alicja Dańkowska
Rozumienie zagrożeń związanych z postępującymi zmianami klimatycznymi skłania do podjęcia wysiłku globalnej koordynacji działań na rzecz zatrzymania dalszego ocieplania klimatu. Wysiłki te sprowadzają się między innymi do przeprowadzenia zrównoważonej transformacji energetycznej, którą definiujemy jako sieć zamierzonych zmian technologicznych, infrastrukturalnych i instytucjonalnych mających na celu osiągnięcie przez sektor energetyki neutralności klimatycznej (por. Loorbach i in. 2017). Działania te realizowane są na poziomach państw, regionów, gmin i gospodarstw domowych. Napotykają one jednak szereg trudności wynikających z wzajemnego “zazębienia” współewoluujących w czasie instytucji i infrastruktury tworzących system energetyczny, które odpowiada za ich stabilność, ale również inercję. Ten stan często opisuje się jako “zatrzaśnięcie węglowe” (carbon lock-in) (Unruh 2000), które musi zostać przełamane, żeby transformacja się powiodła. W prezentacji analizujemy znaczenie różnorodnych form społecznego zaangażowania w przełamywanie zatrzaśnięcia węglowego, odwołując się do oddolnych działań podejmowanych w ostatnich dziesięciu latach (2012-22) w Polsce.
Analizujemy trzy odmienne formy zaangażowania, których znaczenie zmieniało się w poszczególnych fazach transformacji: 1) udział w ruchach społecznych i zaangażowanie w organizacje wspierające transformację energetyczną jako kierunek polityki i rozwoju kraju, wiążące się przede wszystkim z pracą w dziedzinie idei realizowaną przez środki dyskursywne; 2) zaangażowanie w indywidualną prosumpcję, mające przede wszystkim materialny wymiar w podwójnym znaczeniu tego słowa: wpływające na materialny kształt systemu energetycznego oraz wynikające z zaangażowania kapitału finansowego; 3) lokalne eksperymentowanie wokół zbiorowych form produkcji i wymiany energii, realizowane na przykład w ramach klastrów energii. Pokazujemy, że ta ostatnia forma wyróżnia się największą złożonością i w obliczu braku sprawdzonych modeli, oznacza proaktywne zaangażowanie w poszukiwanie odpowiednich form współpracy, obejmujących nową konfigurację sposobu organizowania działań i technologii oraz relacji eksperymentów z całym systemem. Z tego powodu stanowi niezbędną odpowiedź na zidentyfikowane przez Markarda i współautorów (2020) wyzwania fazy “przyspieszającej transformacji”, w szczególności potrzebę integracji innowacji z systemem, zmian zachowań konsumentów, a w niektórych kontekstach geograficznych również stopniowego wyłączania dominujących w poprzednim układzie przemysłów. Jednocześnie, wskazujemy na granice sprawczości zidentyfikownaych form zaangażowania, które może przynieść efekt w dużej skali jedynie w połączeniu ze spójnymi i zintegrowanymi politykami wspierających transformację.
Dane na których opiera się wystąpienie (wywiady eksperckie, analiza danych zastanych oraz studia przypadków klastrów energii) zostały zgromadzone w ramach projektów NCN Sonata (2018/31/D/HS6/02972) oraz SONNET (Horyzont 2020 837498).
Bibliografia:
Loorbach, D., Frantzeskaki, N., & Avelino, F. (2017). Sustainability Transitions Research: Transforming Science and Practice for Societal Change. Annual Review of Environment and Resources, 42, 599–626. https://doi.org/10.1146/annurev-environ-102014-021340
Markard, J., Geels, F. W., & Raven, R. (2020). Challenges in the acceleration of sustainability transitions. Environmental Research Letters, 15(8). https://doi.org/10.1088/1748-9326/ab9468
Unruh, G. C. (2000). Understanding carbon lock-in. Energy Policy, 28, 817–830. https://doi.org/10.1016/S0301-4215(01)00098-2
Piotr Stankiewicz,
współautorzy: Katarzyna Iwińska, Joanna Grudowska
Wystąpienie ma na celu prezentację wstępnych wyników projektu badawczego “Strategia bezpieczeństwa technologii wodorowych w Polsce na lata 2022-2030″, realizowanego przez Łukasiewicz-Centrum Oceny Technologii we współpracy z Fundacją Banku Ochrony Środowiska. Projekt stanowi element wsparcia transformacji energetyczno-klimatycznej w wymiarze opisanym w Polskiej Strategii Wodorowej. Realizowane prace zakładają współpracę podmiotów gospodarczych z instytucjami administracji publicznej, partycypację społeczną przy realizacji działań badawczych oraz zaangażowanie przedstawicieli instytucji naukowych.
Projekt ma na celu zidentyfikowanie potrzeb z zakresu bezpieczeństwa technologii wodorowych od strony technologicznej, społecznej i komunikacyjnej. Badanie obejmuje trzy moduły: ekspercki, społeczny i komunikacyjny. Pozwoli to określić, czy obiektywnie istniejące luki i deficyty w zakresie bezpieczeństwa pokrywają się ze społecznie postrzeganymi ryzykami i obawami oraz obrazem zagrożeń obecnych w dyskursie medialnym. Modelowo, te trzy perspektywy powinny być ze sobą spójne. Obawy społeczne, artykułowane w postaci narracji o ryzykach powinny odpowiadać rzeczywistym zagrożeniom dla bezpieczeństwa. W rzeczywistości, społeczne imaginarium jest znacznie bardziej złożone i podlega różnym aspektom kulturowym i symbolicznym, które w przypadku nowych technologii są dotąd niezbadane, a na opinię publiczną mają wpływ również nowe informacje zdobywane z różnych źródeł (w tym tzw. fake-news).
W Polsce tematyka wodorowa jest obiektem analiz nauk ścisłych i inżynierii od drugiej połowy XVIII wieku. Jak dotąd niewiele pojawiło się analiz z zakresu badań społecznych, w tym percepcji opinii publicznej oraz narracji dotyczącej postrzegania ryzyk w zakresie technologii wodorowych. W perspektywie społecznej, wodór pozostaje również na marginesie zainteresowań europejskich instytutów oceny technologii. Fraunhofer ISI (2017) prowadził badania opinii konsumentów i ekspertów dotyczące znajomości, nastawienia i oczekiwań co do technologii wodorowych i ogniw paliwowych. Wynika z nich, że w 2017 r. technologie wodorowe są słabo rozpoznawalne w opinii publicznej – mało kto je zna, mało kto chce je kupić, ale generalnie są odbierane pozytywnie.
Wodór tymczasem wskazywany jest jako kluczowy element transformacji energetyczno-klimatycznej [Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 19 maja 2021 r. w sprawie europejskiej strategii w zakresie wodoru], która jest głównym mechanizmem służącym osiągnięciu celów Porozumienia Paryskiego i Europejskiego Zielonego Ładu, głównie w obszarze zeroemisyjności. Połączenie strategicznego charakteru wodoru w procesie transformacji energetyczno-klimatycznej z lukami w obszarze bezpieczeństwa technologii oraz społecznymi aspektami dotyczącymi percepcji ryzyk technologii wodorowych pozwolą przewidywać, że dla powodzenia projektu gospodarki wodorowej kluczowe jest równoległe zapewnienie bezpieczeństwa technologii wodorowej od strony inżynierii bezpieczeństwa oraz bezpieczeństwa społeczno-komunikacyjnego związanego z debatą publiczną i strategiczną komunikacją społeczną.
Fraunhofer ISI. 2017. Hydrogen and fuel cell technologies: positive evaluations but low willingness-to-buy, dostępny: https://www.isi.fraunhofer.de/en/presse/2017/presseinfo-01-2017-wasserstoff-brennstoffzellen-akzeptanz.html, dostęp: 19.07.2021.
Schneider, Uta, Elisabeth Dütschke. 2017. WASSERSTOFF ALS NEUER ENERGIETRÄGER, w: HZwei. Das Magazin für Wasserstoff und Brennstoffzellen Styczeń 2017, dostępny: https://www.isi.fraunhofer.de/content/dam/isi/dokumente/cce/2017/HZwei_Nr_01_2017-Hyacinth.pdf, dostęp: 19.07.2021.
(Wyłożony)
Piotr Żuk
Model transformacji energetycznej, który będzie realizowany w Polsce jak na razie odbywa się bez szerszej debaty publicznej i udziału głosu społeczeństwa obywatelskiego. Konflikt wokół kopalni Turów pokazał wyraźnie, że władza państwa nie jest zainteresowana opiniami różnych aktorów społecznych i nie liczy się z głosami polskich i międzynarodowych organizacji społecznych, opiniami ekspertów czy interesami lokalnych i regionalnych społeczności. Czy podobnie będzie w przypadku planów budowy elektrowni atomowych? Czy media w Polsce mogą ułatwić debatę demokratyczną na temat polityki energetycznej? Czy środki przekazu potrafią zachować niezależność w tej sprawie i prezentować różne opinie na temat energetyki jądrowej czy też raczej stosują soft power, polegającą na utrwalaniu dominującego dyskursu władzy i kontrolowaniu retoryki w debacie o polityce energetycznej ? Jakie argumenty są używane w przekazach medialnych? Czy w kontekście transformacji energetycznej społeczeństwu polskiemu bliżej do – używając klasycznego określenia Ch.W. Millsa – „democratic society of publics” czy też raczej do konformistycznego „mass society”? Referat opiera się na analizie treści wybranych mediów (stacji telewizyjnych, określonych tygodników, gazet codziennych i portali internetowych) z lat 2016-2021. Analizie poddano ok. 5000 przekazów medialnych.
(Wyłożony)
Katarzyna Majbroda
Celem referatu jest przedstawienie transformacji energetycznej rozpoczynającej się wokół kompleksu wydobywczo-energetycznego Turów, w gminie Bogatynia na Dolnym Śląsku w perspektywie antropologii energii oraz etnografii transrelacyjnej. W obu tych perspektywach transformacja energetyczna stanowi proces znacznie bardziej złożony, aniżeli tylko odgórnie ustanowiony, profilowany przez politykę i gospodarkę światową oraz europejską proces wdrażania tzw. zielonego ładu, założeń zeroemisyjności i dekarbonizacji. W optyce antropologii energii i etnografii transrelacyjnej transformacja postrzegana jest jako wielowymiarowe zjawisko osadzone w sieciach zależności społeczno-kulturowych, materialnych, politycznych i ekonomicznych rozwijanych w późnym kapitalizmie i industrializmie, splatanych na przecięciu tego, co lokalne z globalnym.
Referat, wychodząc od doświadczeń i refleksji antropolożki wokół badań terenowych na temat lokalnych sposobów doświadczania kryzysu klimatycznego i transformacji energetycznej wokół Turowa, pokazuje wybrane aspekty tego procesu, uwzględniając jego pograniczny i transnarodowy charakter, odsłaniając w tym procesie sprawczość ludzi oraz bytów poza-ludzkich: materii, technologii i środowiska.
Kopalnia i elektrownia Turów kreują krajobraz sporny, w którym zderzają się i splatają ze sobą bardzo różne postawy i perspektywy społeczne, odmienne punkty widzenia i sprzeczne interesy różnych aktorów społecznych. Tereny sąsiadujące z Turowem są aktualnie obszarem eksperymentu w wielu znaczeniach tego słowa. To swoiste laboratorium testowania i sprawdzania założeń transformacji energetycznej, a także ogromne wyzwanie dla społeczności lokalnej oraz władz i decydentów nie tylko na poziomie krajowym, ale także europejskim ze względu na wielość krzyżujących się na tym obszarze sposobów stanowienia określonych hierarchii społecznych, ekonomicznych i ekologicznych.
Przyjęcie perspektywy transrelacyjnej pozwala na dostrzeżenie w transformacji energetycznej relacyjnego, złożonego asamblażu, zachęcając do jego tłumaczenia i diagnozowania, do uruchamia wyobraźni antropologicznej w próbach prognozowania transformacyjnych przyszłości po węglu.
