Uczestnictwo w kulturze dla wszystkich czy tylko dla wybranych? Mechanizmy stratyfikacji kultury w polu sztuki i muzyki
Grupa tematyczna
Numer: G12
Organizacja: Katarzyna M. Wyrzykowska (IFiS PAN), Agata Rozalska (UKSW)
Pasmo, godzina:
I 15.09, 14:00-15:30
,
II 15.09, 16:00-17:30
Miejsce: SGGW, BUD. 7, Sala 19
Słowa kluczowe: stratyfikacja kultury, sztuka w przestrzeni publicznej, uczestnictwo w kulturze i sztuce
Sekcje: Sekcja Socjologii Sztuki
Problem stratyfikującej roli kultury jest zagadnieniem obecnym w socjologii niemal od początków jej istnienia (Veblen 1898; Simmel 1900; Weber 1919), ale największy przełom przyniosły badania Pierra Bourdieu (1984), które pokazały silne powiązania uczestnictwa w kulturze i budowanego na jego bazie stylu życia ze strukturą klasową we Francji (teza o homologii). Zdaniem Bourdieu sztuka najlepiej odzwierciedla analogie pomiędzy zachowaniami kulturalnymi a hierarchią klasową, a szczególne miejsce w tej relacji zajmuje muzyka, bo jak pisał Bourdieu (1984): „nic nie klasyfikuje tak jednoznacznie jak gusty muzyczne”.
Teza o homologii początkowo została zakwestionowana poprzez „odkrycie” omniworyzmu (wszystkożerności kulturowej), tj. zjawiska polegającego na angażowaniu się przedstawicieli grup cieszących się wysokim statusem społecznym w praktyki kulturowe, które wcześniej były zarezerwowane wyłącznie dla członków grup o niskim statusie i prestiżu społecznym (Peterson, Simkus 1992; Peterson, Kern 1996). Niemniej późniejsze badania pokazały, że jeden wymiar nie wyklucza drugiego i oba zjawiska mogą ze sobą współistnieć.
Współcześnie coraz większa uwaga badaczy skupiona jest wokół takich zagadnień jak demokratyzacja uczestnictwa w kulturze z wykorzystaniem nowych mediów (Jenkins i in. 2006), nowe formy kapitału kulturowego (Prieur, Savage 2013) czy orientacja kosmopolityczna (Cicchelli, Octobre 2018). Ponadto równolegle toczą się dyskusje nad aparaturą pojęciową stosowaną w klasycznych badaniach nad stratyfikacją kulturową, np. na ile pojęcie tzw. kultury ”wysokiej” jest adekwatne do opisywania aktualnie obserwowanych zjawisk (van den Haak 2018) oraz czy i na ile nie-klasyczne formy aktywności artystycznej (jak np. street art, community art czy gry komputerowe) wpisują się w logikę tworzenia się hierarchii kulturowych.
Podczas obrad grupy chcemy się zastanowić na ile opisane powyżej zjawiska są obecne w polskiej kulturze i na ile można mówić o jakiś specyficznych polskich odmianach tych procesów. Proponujemy, aby referaty skupiały się na m.in. następujących zagadnieniach szczegółowych:
• Gust, klasa i dystynkcja
• Płeć, wiek i pochodzenie społeczne a mechanizmy stratyfikacji kultury
• Pole sztuki a (re)organizacja kapitału kulturowego – napięcia w obszarze sztuk wizualnych, muzyki, praktyk czytelniczych i innych polach działalności artystycznej
• Omniworyzm i orientacja kosmopolityczna – polskie warianty globalnych procesów
• Kulturalne hierarchie a nie-klasyczne formy aktywności artystycznej
• Elity i kultura prawomocna – kto dziś decyduje o wartości przypisanej do konkretnych form sztuki?
• Sztuka w życiu codziennym jednostki a strategie dystansowania i ekskluzji
• „Nowe” i „stare” bariery dla uczestnictwa w kulturze/sztuce
• Instytucje kultury (muzea, teatry itd.) wobec procesów włączania/wykluczania różnych grup odbiorców
• Sztuka w przestrzeni publicznej miasta jako alternatywa/opozycja do obowiązującego pola sztuki
• Kultura „wysoka”, kultura „niska” i co dalej? Adekwatność klasycznych pojęć z obszaru socjologii sztuki a nowe wzory uczestnictwa w kulturze
Dariusz Przybysz, Kinga Zawadzka
Tematem wystąpienia jest analiza różnych aspektów stylu życia z perspektywy stratyfikacji społecznej. Skupimy się na oglądaniu seriali i czytaniu tygodników, choć aktywności te odniesiemy do innych aspektów uczestniczenia w kulturze takich jak preferencje muzyczne, sposoby spędzania wolnego czasu, wybór ulubionych stacji radiowych. Podstawą analiz są wyniki ilościowego i jakościowego badania realizowanych w ramach projektu „Dystynkcje muzyczne. Gust muzyczny i stratyfikacja społeczna a procesy kształtowania się stylów życia Polaków” (numer grantu UMO-2017/25/B/HS6/01929) finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki, realizowanego w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Choć badania dotyczyły głównie gustów muzycznych, sporo pytań poświęconych zostało innym aspektom uczestnictwa w kulturze. W badaniu ilościowym respondenci byli proszeni o wskazanie ulubionych seriali i najczęściej czytanej prasy (dzienniki, tygodniki, etc). Pierwsze z pytań, które stawiamy dotyczy tego, na ile spójne są wybory dokonywane przez respondentów, przykładowo, czy seriale wskazywane przez respondentów są zróżnicowane, czy jest wielu respondentów, którzy obok pozycji ambitnych lubią oglądać telenowele czy sitcomy. Pytanie o omniworyzm gustów można również odnosić do różnych aspektów spędzania wolnego czasu, czy – przykładowo: czy trudniejsze w odbiorze seriale są oglądanie głównie przez odbiorców jazzu, muzyki poważnej czy sięgają po nie odbiorcy „lżejszych” gatunków muzycznych. Najistotniejsze pytanie dotyczy zależności między oglądaniem seriali i oglądaniem tygodników a usytuowaniem w strukturze społecznej bądź wykształceniem. Czy jest podobnie jak w przypadku gustów muzycznych, w odniesieniu do których – jak pokazały nasze wcześniejsze analizy – zależności te są dość silne? Można argumentować, że twórcy seriali, nawet tych bardziej ambitnych próbują przyciągnąć możliwe najszerszą widownię, innymi słowy dbają o to, by każdy mógł w nich znaleźć coś dla siebie. Jeśli tak jest w pewnym zakresie powinno to osłabiać dystanse między różnymi kategoriami społecznymi. Pytanie, na które chcemy odpowiedzieć dotyczy tego, czy ewentualne zależności związane z wyksztalceniem i pozycją zawodową nie dają się w dużej mierze wyjaśnić przez ich powiązanie z innymi cechami respondenta. Chodzi między m. in. o jego możliwości finansowe ułatwiające dostęp do platform streamingowych, większy kapitał społeczny lepiej wykształconych respondentów, tj. posiadanie przez nich szerokiej sieci przyjaciół i znajomych, którzy mogą polecić ciekawe tytuły.
Roman Chymkowski
Od początku lat 90. XX wieku Biblioteka Narodowa prowadzi systematyczne badania czytelnictwa książek. Sondaż odbywający się co dwa lata, a od 2014 roku co 12 miesięcy, realizowany jest na ogólnopolskiej próbie reprezentatywnej Polaków w wieku lat 15 lub więcej. Badanie to dostarcza wiedzy o zmieniających się postawach lekturowych ostatnich trzech dekad – okresu zasadniczych zmian strukturalnych i cywilizacyjnych. Przedmiotem wystąpienia będzie próba odpowiedzi na pytanie, jak zmienia się dziś społeczny zasięg książki w Polsce i z jakimi procesami społecznymi zmiana ta się wiąże. Czytanie książek zostanie ukazane jako szczególny przypadek szerzej pojętych praktyk lekturowych i praktyk uczestnictwa w kulturze.
Krzysztof Stachura
W ostatnich kilkunastu latach w Polsce zrealizowano wiele badań poruszających problem zaangażowania kulturalnego różnych grup odbiorców (zob. np. Bachórz i Stachura 2015; Płachecki (red.) 2019; Szlendak, Goszczyński i Krajewska 2019). Relatywnie niewiele powstało natomiast analiz poświęconych tematyce partycypacji kulturalnej seniorów (zob. np. Landsberg i in. 2012; Magala 2013; Mękarski 2013). Co więcej, prowadzone analizy skoncentrowane są przede wszystkim na mapowaniu podejmowanych przez seniorów praktyk kulturalnych. Ta optyka nie pozwala natomiast na zrozumienie uwarunkowań procesu korzystania z treści kultury, także w wersji zapośredniczonej instytucjonalnie.
Wątkiem w dużej mierze pomijanym w istniejącym dorobku badań nad uczestnictwem w kulturze jest kondycja zaangażowania w aktywność kulturalną nie tyle samych seniorów, co przede wszystkim seniorów-mężczyzn. Analizując istniejącą literaturę przedmiotu, można odnieść wrażenie, że seniorzy-mężczyźni stanowią grupę w polu kultury niemal niewidoczną. Dotyczy to zarówno kondycji uczestnictwa w kulturze w Polsce, jak i za granicą. Narracja o zmianach w polu kultury, niemal powszechna w polskim dyskursie w tym obszarze w ostatnich kilkunastu latach, w bardzo ograniczonym wymiarze uwzględniała kondycję i potrzeby w zakresie partycypacji w kulturze seniorów-mężczyzn, co każe postawić pytanie o realne uwarunkowania kulturalnego (nie)uczestnictwa w badanej grupie.
Celem mojego wystąpienia będzie przedstawienie charakterystyki zaangażowania kulturalnego seniorów-mężczyzn w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu działań instytucjonalnych. W prezentacji dokonam przeglądu istniejącego stanu wiedzy na temat formuł aktywności kulturalnej seniorów-mężczyzn, opiszę czynniki warunkujące różne formuły zaangażowania kulturalnego i przedstawię kontekst aktywności badanej grupy w polu kultury. Pokażę także, w jaki sposób infrastruktura instytucji kultury stanowi czynnik sprzyjający wykluczeniu seniorów-mężczyzn z aktywności. Przytoczę argumenty na rzecz tezy o potrzebie przeformułowania modelu funkcjonowania instytucji kultury w celu możliwości włączenia w większym zakresie seniorów-mężczyzn jako uczestników lokalnych scen życia kulturalnego.
Opiszę specyfikę mechanizmów wykluczania seniorów-mężczyzn z aktywności w polu kultury i konsekwencje, jakie wiążą się z tym procesem. W wystąpieniu będę bazował na dwóch źródłach empirycznych: (1) danych zebranych w ramach ewaluacji projektu „Kultura+Senior”, który realizowany był w 2021 r. w Gdyni, oraz (2) analizie treści materiałów zamieszczanych na wybranych stronach instytucji kultury na Facebooku.
Agata Rozalska, Małgorzata Jakiel
Miasto to skomplikowane połączenie zróżnicowanych sieci zależności, wyborów i nieraz sprzecznych decyzji. To swoiste pole walki pomiędzy różnymi aktorami i grupami społecznymi. Wzrost mobilności redukuje je do serii ruchomych obrazów prowadzących do panoramicznego patrzenia. Miasto staje się miejscem do wyrażania zdania, plastyczną przestrzenią, w której każdy samodzielnie przyznaje sobie prawo do wygłaszania swoich poglądów, niczym na tablicy, na której nadpisuje się kolejne treści.
Miasto to odbicie procesów społecznych, jakie zachodzą w jego granicach. To skupisko wykluczonych, indywidualności, sprzecznych interesów. Miasto jest pewnym fenomenem przestrzennym grupującym w sobie różnorodne jednostki, które jednak muszą ze sobą współdziałać. Staje się przestrzenią akcentowania różnic i walki o własną indywidualność.
Miasto komunikuje, a są to zarówno komunikaty narzucone, jak i takie, których ludzie szukają. Miejska rzeczywistość przepełniona jest tysiącami pojedynczych wyrażeń. A jednocześnie jest obszarem umożliwiającym wymianę informacji. Czy wobec zmian, jakie zachodzą w miastach, lokowanie sztuki w przestrzeni publicznej to forma przybliżenia sztuki, tym, którzy mają do niej, z różnych względów, utrudniony dostęp? Czy może sztuka w przestrzeni publicznej komunikuje jedynie do wybranej grupy, będąc na przykład częścią marketingu? Czym, w kontekście społecznej stratyfikacji, staje się street art? Czy jest jedynie kolejną formą, sposobem przedstawienia własnego głosu w przestrzeni? Czy może to świadomie dobrany komunikat skierowany do konkretnej grupy?
Autorki w swoim referacie postarają się pokazać pewne sekwencje zdarzeń podpierając się swoimi fotograficznymi eksploracjami prowadzonymi na terenie Łodzi oraz Warszawy.
(Wyłożony)
Jan Michalski
Jan Michalski
PESYMISTYCZNA TEORIA KULTURY
1. Praca nad wartościami – włączanie nowych zjawisk do polskiej tradycji artystycznej – bywała dla mnie nieraz „Spacerem pod wiatr”, jak zatytułował jeden ze swoich mądrych obrazów Jarosław Modzelewski. Refleksja nad ciągłością i nieciągłością kulturową, niekiedy gorzka, towarzyszyła jej od zawsze.
2. Stawialiśmy sobie wymagające zadania jako intelektualiści prowadzący nowoczesną galerię sztuki w warunkach długotrwałego kryzysu państwa i głębokich przemian. To inspiruje do nadania refleksji charakteru teorii. „Pesymistyczna teoria kultury” jest otwarta i nic jej nie łączy z historycyzmem.
3. Teoria ta sformułowana na gruncie socjologii sztuki, musi wyjść poza jej ramy. Dlaczego? Z powodu janusowego oblicza socjologii, która jest nauką pozytywną i stosowaną, lecz należy również do nauk historycznych, czyli moralnych. W cyklu wykładów mistrzowskich, organizowanych przez IS UJ, widać jak wielu uczonych diagnozuje niekorzystne zmiany w różnych sferach naszej kultury, przejawia troskę o dobro wspólne, przekazuje sygnały ostrzegawcze.
4. Pesymistyczna teoria kultury, akceptując ich operacyjną użyteczność, bierze w nawias optymistyczne mity socjologii, takie jak mit powszechnego dostępu, pełnej kontroli i regulacji, niekonkurencyjności rywalizacji kulturowej, nieograniczonej asymilacji treści kulturowych itd. Stąd „pesymizm” w jej nazwie.
5. Nieciągłości są wypierane z pamięci zbiorowej i często tabuizowane. Destrukcyjne dla kultury europejskiej skutki I Wojny Światowej widać w przekrojach warstw kulturowych, np. w zbiorach malarstwa Groeningemuseum, jak zimę wulkaniczną zapisaną w słojach sekwoi. W myśli polskiej refleksja o tym kataklizmie jest znikoma.
6. Wyróżniam trzy przyczyny nieciągłości: naturalne, systemowe i mistyczne, tj. takie, których natury nie da się przekonywająco wyjaśnić kombinacjami dwóch pierwszych. Do naturaliów należą zmiana szlaków handlowych, czy wymieranie populacji. Do czynników systemowych należą dysfunkcjonalna struktura społeczna, czy załamanie się systemu wskutek nadmiernej złożoności. Czasem da się je wykryć (np. prześladowanie awangardy przez nazistów jako polityczne organizowanie nienawiści w warunkach zapaści kulturowej), czasem nie (Bildersturm w Niderlandach w roku 1566).
7. Kilka przykładów nieciągłości kulturowej wraz z intuicyjną typologią:
– postmodernistyczne budownictwo kościelne w latach 80. („coś spadło z Księżyca”);
– modernizacja wsi polskiej, która w swoim dawnym kształcie estetycznym przestała istnieć na oczach mojego pokolenia („dekulturacja”);
– sztuka Andrzeja Wróblewskiego jako „bąbel” kulturowej nieciągłości.
8. Kilka przykładów ciągłości w trudnych warunkach:
– punce florenckich warsztatów malarskich w 2 poł. XIV w. („kooperacja”);
– drukarnia Đurada Crnojevića w Cetynii („innowacja”);
– Huta Szkła Gospodarczego „Sudety” w Szczytnej Śląskiej („kontynuacja”).
9. Użyteczność pesymistycznej teorii kultury.
1/ Operując poza mitami socjologii, a korzystając z jej praxis, pesymistyczna teoria może rzucić światło na te zjawiska i działania ludzkie, których złożoność można wyjaśnić jedynie na bazie ogólnej teorii.
2/ W systemie demokratycznym elity są nietrwałe. Zjawisko to ma charakter systemowy, zatem nietrwałość jako cecha systemowa tych elit będzie przejawiać się w treściach kulturowych przez nie wytwarzanych jako nieciągłość i niespójność. Przykładem takiej systemowej nieciągłości jest gromadzenie dzieł sztuki w muzeach państwowych. Kontrprzykład: elity rodowe republiki weneckiej i ich działalność kulturotwórcza jako przykład systemowej ciągłości.
10. Z teorii Luhmanna o autopoietycznym, zamkniętym i samoreprodukującym się systemie sztuki wypływa wniosek o systemowym egocentryzmie artystów. Nietrwałość elit demokratycznych i systemowy egocentryzm artystów będą czynnikami sprzyjającymi raczej nieciągłości niż ciągłości.
Magdalena Paul, Małgorzata Kisilowska-Szurmińska
Czytanie uznaje się za jedną z kluczowych praktyk warunkujących pełny udział człowieka w życiu społecznym. Według Biblioteki Narodowej polskie wskaźniki czytelnictwa są niższe niż w innych państwach (BN, 2021). Nie można tego jednak potwierdzić, ze względu na brak porównywalnych danych. Badania przekrojowe w Europie są nieliczne i nie uwzględniają wszystkich krajów Europy Środkowo-Wschodniej (CEE) (Eurostat, World Book Day, 2018). Brakuje analiz realizowanych w oparciu o ten sam schemat i narzędzie, które pozwoliłyby określić podobieństwa i różnice w zachowaniach czytelniczych mieszkańców poszczególnych państw. Próbując zapełnić tę lukę, przedstawiamy wyniki badania poziomu czytelnictwa zrealizowane w ramach I fali Środkowo-Europejskiego Sondażu Społecznego (UW, w ramach IDUB), zrealizowane na przełomie 2021 i 2022 roku w Polsce, Czechach, Słowacji, Węgrzech, Austrii i Niemiec.
Badanie przeprowadzone zostało techniką CAWI na na porównywalnych, ogólnokrajowych próbach reprezentatywnych (łącznie 11383 respondentów). Badani zostali zapytani o to, jak często w ciągu trzech miesięcy poprzedzających badanie czytali książki papierowe, elektroniczne, audiobooki (książki mówione), prasę tradycyjną (papierową) i dłuższe teksty (np. artykuły, blogi) w internecie. Analiza uwzględnia więc różne, współcześnie występujące formy czytelnictwa.
W referacie przedstawiamy zróżnicowanie poziomu czytelnictwa w sześciu badanych krajach. Skupiamy się również na uznawanych za “tradycyjne” zmienne różnicujące czytanie różnych mediów, takie jak płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania i poziom dochodów. Badamy również związek poziomu czytelnictwa m.in. z konsumpcją mediów, dobrostanem, zaufaniem i poglądami politycznymi.
BN. (2021). Stan czytelnictwa w Polsce, https://www.bn.org.pl/raporty-bn/stan-czytelnictwa-w-polsce.
Eurostat. (2018). World Book Day, https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/edn-20180423-1
Zofia Zasacka
Remigiusz Mróz, Olga Tokarczuk czy Henryk Sienkiewicz – gusty i oczekiwania czytelnicze Polaków
Referat jest oparty na analizie gustów czytelniczych obserwowanych na przestrzeni ostatnich 10 lat oraz tematyczno-gatunkowej struktury deklarowanych wyborów lekturowych Polaków w wieku powyżej 15 lat w kontekście ich praktyk czytelniczych z 2020 i 2021 roku. W referacie zostaną wykorzystane analizy wyników corocznego ogólnopolskiego badania społecznego zasięgu książki realizowanego przez Bibliotekę Narodową oraz dodatkowo rezultaty, mającego miejsce na jesieni 2021 roku badania praktyk czytelniczych Polaków w wieku powyżej 60 roku życia.
Wyróżnione rozłączne kategorie (typy) opisują strukturę deklarowanych wyborów lekturowych. Wyodrębnione typy książek powstały jako wypadkowa kryteriów literaturoznawczych, krytyki literackiej, estetyczno-formalnych i wieloletnich doświadczeń badań czytelnictwa dorosłych Polaków, młodzieży i dzieci, które dokumentują sposoby opisywania książek przez samych czytelników i ich wyobrażeń o czytanych lekturach, aktualizowanych danymi z rynku książki o nowościach trafiających do społecznego obiegu czytelniczego. Podstawowe kryterium klasyfikacji ma charakter tematyczno-gatunkowy. Prezentacja wyborów czytelniczych, uporządkowanych według przyjętego kryterium, pozwala na szczegółowy wgląd w rozkład frekwencji poszczególnych typów książek i w ich ramach wybieranych tytułów oraz reprezentowanej przez nie tematyki. Kompletna mapa czytelniczych wyborów (uchwyconych dzięki deklaracjom badanych osób potwierdzających czytanie książek w ciągu ostatnich 12 miesięcy od momentu realizacji badania) identyfikuje najpoczytniejsze tytuły, ich autorów oraz najchętniej czytane przez Polaków typy książek. Ta sama metoda wyodrębniana czytanych autorów pozwala na obserwację trendów w społecznych preferencjach lekturowych.
Wśród czytelników książek w Polsce są przede wszystkim osoby z co najmniej średnim wykształceniem, a dominują z wyższym, w efekcie czynnikiem różnicującym w analizie statystycznej wybory czytelnicze są zmienne demograficzne, zwłaszcza wiek i płeć. W referacie podjęte zostaną następujące kwestie – jak przebiega społeczna stratyfikacja oczekiwań i gustów czytelniczych Polaków; na czym polega fenomen popularności prozy Remigiusza Mroza; jakie miejsce w wyborach czytelniczych zajmuje artystyczna polska literatura współczesna i reportaż; dlaczego tak poczytne są romanse obozowe; co wyróżnia pokolenia czytelnicze – wattpad, lektury szkolne i biblioteka publiczna; czy wszystkożerność książkowa istnieje? W odpowiedzi na postawione pytania zostaną opisane społeczne obiegi książki, które budują źródła informacji i wymiana opinii o książkach, relacje społeczne związane z książkami, sposoby pozyskiwania czytanych książek czy format w jakim są czytane, w efekcie wyznaczają społeczne wzory praktyk i gustów czytelniczych.
Paulina Długosz
Współczesne muzea to instytucje zaufania publicznego, na których ciąży społeczna odpowiedzialność za ochronę i upowszechnianie wspólnego dziedzictwa kulturowego. Coraz powszechniej odchodzą one jednak idei hermetycznych świątyń-strażnic sztuki na rzecz wizji placówek interdyscyplinarnych, pracujących na rzecz partycypacji i integracji swoich odbiorców. Kamieniem milowym w obszarze tych aktywności była uchwalona w 2019 roku Ustawa o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami, dzięki której zabiegi równościowe zostały przeniesione ze sfery dobrych intencji do poziomu standardów i modelowych, skalowanych rozwiązań. Jednocześnie działalność muzeów stała się polem wielu wyzwań i związanych z nimi dylematów, wynikających z konfrontacji prawnych postulatów z różnorodnymi koncepcjami wystawienniczymi i konserwatorskimi, teoriami estetycznymi czy po prostu przyzwyczajeniami przedstawicieli muzealnej kadry.
Zadaniem referatu będzie omówienie powyższych kwestii w kontekście aktualnej, na nowo definiowanej misji muzeum oraz próba odpowiedzi na pytanie nie tylko o jego rolę w procesie społecznej integracji, ale przede wszystkim o możliwy zakres i sposób udostępniania i upowszechniania sztuki i kultury w obrębie jego przestrzeni. Punktem wyjścia, na podstawie którego zostanie dokonana niniejsza analiza, będzie przedstawienie wyników najnowszych badań prowadzonych m.in. przez Muzeum Miasta Łodzi i Uniwersytet Łódzki dotyczących kompetencji w zakresie zdobywania wiedzy i potrzeb współczesnego odbiorcy, a także przegląd metod i rozwiązań stosowanych w praktyce muzealnej wspomagających aktywną i krytyczną percepcję obiektu wizualnego jakim jest eksponat lub dzieło sztuki. Zostaną wskazane punkty sporne, które konstruowane są nie tylko przez przeciwstawne koncepcje naukowe dotyczące przeżycia estetycznego, odbioru sensorycznego czy procesu uczenia się, ale także po prostu poprzez czasem trudne do pogodzenia (jak i również sfinansowania) potrzeby różnych grup odbiorców (w tym również osób z niepełnosprawnościami).
Wydaje się bowiem, że obok społecznej roli muzeum, zgodnie z którą powinno z bezwzględnym zaangażowaniem odpowiadać na bieżące problemy dzisiejszego świata, musi ono również przyjąć na siebie odpowiedzialność za kształtowanie postaw współczesnego odbiorcy wobec sztuki i kultury i nie zamykać swych zasobów na potrzeby laików, dyletantów czy przypadkowych odwiedzających. Próba rozwiązania powszechnego dylematu jak uprzystępnić im wybraną narrację bez efektu „równania w dół” prowadzi do postawienia finalnego pytania: czy dla współczesnych muzeów dostępność powinna być jednym z aspektów ich działalności czy też strategią konstruowania swojej nowej tożsamości.
Katarzyna Niziołek
Nie ulega wątpliwości, że jednym z najbardziej odczuwalnych skutków pandemii Covid-19 jest rozrost przestrzeni aktywności internetowej. Znaczna część życia ludzkiego odbywa się dziś w sieci. Dotyczy to pracy, rozrywki, kontaktów społecznych i innych obszarów naszego codziennego doświadczenia i zaangażowania. Wraz z tą „kolonizacją świata życia” przez media elektroniczne, postępuje inny globalny trend, polegający na powszechnej dokumentacji doświadczeń związanych z pandemią. W efekcie powstają liczne i różnorodne internetowe „covidowe archiwa” (covid archives) czy – używając sformułowania ukutego niegdyś przez noblistkę Swietłanę Aleksijewicz w „Czarnobylskiej modlitwie” – „kroniki przyszłości”. Możemy wśród nich wyróżnić przynajmniej trzy typy: projekty kuratorskie, archiwa społeczne i autoetnografie. Typologia ta przecina się z innymi liniami podziałów: na prywatne i publiczne, profesjonalne i amatorskie, polifoniczne i subiektywne, indywidualne i kolaboracyjne, wizualne, narracyjne i wielomedialne (mixed-media). Dokumenty pandemii zmieniają nasze wyobrażenie o tym, kto i jak może dokumentować „czas wyjątkowy” i czym jest archiwum takich dokumentów. Dziś każdy jest dokumentalistą, może opublikować swoje wspomnienia czy wystawić swoje zdjęcia w Internecie. Dokumenty pandemii są zarazem wehikułem i produktem demokracji kulturowej – opartej na uczestnictwie, współpracy i zasadzie inkluzji. Dlatego w celu głębszego zrozumienia ich kulturowego znaczenia warto odwołać się nie tylko do kategorii pamięci zbiorowej, ale też sztuki społecznej – łączącej powszechną kreatywność z funkcją społeczno-obywatelską.
