Bunt w sztuce – sztuka w buncie
Grupa tematyczna
Numer: G13
Organizacja: Dominik Porczyński (UR), Ewelina Wejbert-Wąsiewicz (UŁ), Przemysław Kisiel (UE w Krakowie)
Pasmo, godzina:
III 16.09, 14:00-15:30
,
IV 16.09, 16:00-17:30
Miejsce: WYDZIAŁ LINGWISTYKI UW, Sala 01.081
Słowa kluczowe: bunt, estetyka buntu, estetyka kontestacji, kontestacja, socjologia sztuki
Sekcje: Sekcja Socjologii Sztuki
Kontestacja, konflikt, bunt stanowią jeden z ważniejszych problemów badawczych w socjologii już od samego jej początku. Stanowią one również zagadnienie przecinające większość paradygmatów występujących w obrębie dyscypliny. Wprawdzie najłatwiej można je połączyć z tradycją krytyczną (począwszy od Karola Marksa po paradygmaty feministyczne i queer), ale istotny wkład stanowią także prace wywodzące się z funkcjonalnego strukturalizmu (Robert K. Merton) lub interakcjonizmu symbolicznego (Howard Becker).
Używając terminologii Charlesa Wrighta Millsa uświadomienie sobie przez jednostki faktu, że ich indywidualne troski są faktycznie publicznymi problemami doprowadziło w ciągu ostatniej dekady do eksplozji masowych protestów wyrażających rozgoryczenie zastaną rzeczywistością. Począwszy od Arabskiej Wiosny, przez Euromajdan, Ruch Żółtych Kamizelek, Black Lives Matters, protesty na Białorusi i bardziej lokalnie, strajki studentów i pracowników nauki, Czarny Protest i Ruch Ośmiu Gwiazd, sfera aktywności społecznej dostarcza istotnych problemów do namysłu socjologicznego.
W ramach naszej grupy chcielibyśmy poddać dyskusji relacje między buntem a różnymi formami ekspresji estetycznej. Artyści od setek lat wykorzystywali swoją twórczość do wyrażania niezgody na zastany porządek społeczny. Przywołując tragedie greckie, malarstwo Hieronima Boscha czy Pietera Bruegela, grafiki Francisco Goi, filmy kontestatorów, muzykę punk, sztukę feministyczną lub prozę Virginii Woolf można zaobserwować różne formy negowania otaczającej rzeczywistości. W czasach współczesnych wyrażanie sprzeciwu stało się nawet jednym z głównych motywów, skłaniających twórców do działania. Z drugiej strony, obserwacja aktywności hippisów, Provosów, Pomarańczowej Alternatywy czy uczestników ostatnich masowych protestów w Polsce wskazuje wyraźnie na potrzebę odwoływania się uczestników ruchów społecznych do twórczości artystycznej jako niezbędnych form ekspresji. W tej sytuacji bardzo istotnym staje się refleksja nad praktykami związanymi z wytwarzaniem i wykorzystaniem elementów estetycznych w celu zwrócenia uwagi na problemy społeczne.
Paweł Możdżyński
Sztuka XX i XXI wieku jest zdominowana przez imaginarium i warsztat artystyczny ukształtowany przez ruchy (post)awangardowe. Sztuka nowoczesna/współczesna ma charakter transgresyjny i subwersywny, artyści często posługują się strategią szoku. Buntują się wobec status quo, przeciw wstecznym ideologiom politycznym, konwencjom moralnym i estetycznym, tradycyjnym i konsumpcyjnym stylom życia, dekonstruują mity religijne, narodowe czy charakterystyczne dla społeczeństwa kapitalistycznego. Buntują się przeciw wartościom i normom wyznawanym przez większość, interesują się mniejszościami, upominają się o Innych, wykluczonych, niechcianych. Rozwijają dyskursy feministyczne i ekologiczne, eksplorują alternatywne stany świadomości i poszukują pozareligijnego sacrum, dekonstruują mechanizmy władzy politycznej, religijnej i ekonomicznej. Pole sztuk wizualnych – jak podkreślają badacze i krytycy sztuki – wychylone jest ku wartościom liberalno-lewicowym.
Jednak w polskim polu sztuki po 1989 roku rozwija się sztuka ultrakonserwatywnego buntu, restytuująca wartości tradycyjne, religijne, narodowe. Piotr Bernatowicz, jeden z najważniejszych animatorów tego dyskursu, stwierdził: „sztuka nie musi być wcale lewicowa”. Artyści i kuratorzy, buntują się przeciwko „paradygmatowi lewicowemu”, który dominuje – ich zdaniem – w polu sztuki i stanowi fundamenty dla „antyludzkiej ideologii” czy „nowego totalitaryzmu”. Animatorzy dyskursu ultrakonserwatywnego atakują wartości społeczeństwa otwartego, „poprawność polityczną”, „ekologizm”, feminizm, gender, „ideologię LGBT”, Unię Europejską. Bronią tradycyjnego podziału płci i konserwatywnego stylu życia. Co ciekawe, przekaz ultrakonserwatywny łączą z współczesną formą artystyczną i nowymi mediami, w ramach działań twórczych nie stronią od działań subwersywnych czy transgresyjnych, chętnie posługują się strategią szoku. Po zmianie władzy w 2015 roku ultrakonserwatywni artyści i kuratorzy otrzymali wzmocnienie ze strony władzy politycznej. Możemy obserwować swoisty „marsz przez instytucje”: kuratorzy i artyści zaliczający się do tego nurtu są desygnowani na stanowiska dyrektorskie ważnych instytucji artystycznych (m.in. CSW Zamek Ujazdowski w Warszawie, Muzeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Narodowe w Krakowie, Narodowa Galeria Sztuki Zachęta). Artyści i kuratorzy otrzymują wsparcie finansowe od państwa (stypendia, dotacje, nagrody pieniężne) oraz symboliczne (wyróżnienia, odznaczenia, medale). Nie popadając wcale w przesadę można stwierdzić, że w polskim polu sztuk wizualnych odbywa się wojna o hegemonię kulturową, dominację ideologiczną, o władzę nad instytucjami.
Wystąpienie będzie poświęcone analizie wyników badań ultrakonserwatywnego dyskursu artystycznego prowadzonych w latach 2015-2022. Referatowi będzie towarzyszył pokaz slajdów.
Waldemar Dymarczyk
Od pewnego czasu powstańcze kotwice, ryngrafy, skrzydła husarskie, patriotyczne hasła i sentencje, czy portrety „żołnierzy wyklętych” zagościły na bluzach, t-shirtach, bieliźnie, a nawet na ciałach. Moda na „odzież narodową” zyskała swoich admiratorów i sponsorów. Stała się też lukratywnym biznesem. Moda patriotyczna, zresztą jak każda inna, spełnia wiele funkcji. Jest podstawą statusowej dystynkcji i oznaką kulturowego wyposażenia. Jest również, szczególnie w analizowanym przypadku, deklaracją ideową i znakiem przynależności. Prezentowana analiza polega na kategoryzacji treści i form patriotycznych/narodowych komunikatów zamieszczanych na tekstyliach i utylitariach, własnym ciele lub w związku z nimi. Rzecz nie polega jednak jedynie na wyliczeniu, ale również dostrzeżeniu kontekstu oraz warunków zaistnienia i akceptacji tego rodzaju oferty i jej użyć. Pytania na jakie stara się odpowiedzieć autor referatu, to m.in.: Za czym i przeciwko czemu opowiadają się użytkownicy i oferenci tego rodzaju artefaktów? Czy są kontestatorami (czego?), czy też wpisują się w mainstreamową narrację? Jaką wizję (a może w liczbie mnogiej – wizje) wspólnoty oraz jej celów i powinności można zrekonstruować na podstawie przeglądu treści i form „sztafażu” patriotycznego? Wreszcie, czy i na ile pod wpływem bieżących wydarzeń zmienia się/ewoluuje „moda patriotyczna”?
Zebrane dane – zdjęcia (niekiedy komentarze do nich) pochodzą z oferty sklepów internetowych i stacjonarnych lub zostały wykonane przez autora referatu oraz jego współpracowników (najczęściej studentów). Analiza została przeprowadzona z użyciem procedur wizualnej metodologii teorii ugruntowanej.
Stanisław Krawczyk
Na początku III RP twórcy polskiej literatury fantastycznej chętnie poruszali tematykę religijną. Przegląd zawartości czasopism „Fenix” i „Fantastyka” (od lipca 1990 roku „Nowa Fantastyka”) oraz antologii „Czarna msza” i „Wizje alternatywne” pozwala wskazać około trzydziestu odnośnych opowiadań opublikowanych w latach 1990–1993. Część z nich stanowiły utwory zaliczane przez ówczesnych komentatorów do nurtu clerical fiction, który w znacznym uproszczeniu określić można mianem fantastyki antyklerykalnej. W referacie przeanalizuję te teksty z perspektywy socjologicznokulturowej, przedstawiając zarówno zawartą w nich refleksję egzystencjalną bądź metafizyczną, jak też formułowaną krytykę duchowieństwa i religijnych instytucji. Zwłaszcza ta ostatnia może się dziś wydawać zaskakująca, gdy weźmiemy pod uwagę konserwatywno-prawicowe przekonania wielu autorów, redaktorów, komentatorów i czytelników fantastyki w ówczesnej Polsce. Oprócz wspomnianych przekonań wezmę pod uwagę szereg składników społeczno-kulturowego kontekstu badanych dzieł: (1) pozostałe rodzime opowiadania fantastyczne podnoszące kwestię religii, (2) publikowane w kraju tłumaczenia zbliżonych tematycznie utworów anglojęzycznych, (3) komentarze publicystyczne dotyczące fantastyki religijnej, (4) biograficzne uwarunkowania autorów, (5) właściwości socjodemograficzne czytelników prozy fantastycznej w Polsce, (6) transformację systemową (w tym także powstanie kapitalistycznego rynku książki oraz zmiany w funkcjonowaniu wszelkich pism literackich), (7) wzrost znaczenia Kościoła rzymskokatolickiego w sferze publicznej. Głównym źródłem danych będą informacje dostępne w przytoczonych wyżej czasopismach: opowiadania, komentarze, biogramy, wyniki ankiet czytelniczych. Wykorzystam również literaturę przedmiotu poświęconą samej fantastyce oraz opracowania na temat okresu transformacji, m.in. raporty z badań poświęconych społecznej percepcji Kościoła. Ogólne ramy referatu zbudowane zostaną na podstawie prac metodologicznych i empirycznych autorstwa Wendy Griswold.
Przykładowe pozycje bibliograficzne:
1. Geraci, R. (2014). A Novel Society: Science Fiction Novels as Religious Actors. Implicit Religion, 4(4), 417–431.
2. Griswold, W. (1987). A Methodological Framework for the Sociology of Culture. Sociological Methodology, 17, 1–35.
3. Griswold, W. (2000). Bearing Witness: Readers, Writers, and the Novel in Nigeria. Princeton: Princeton University Press.
4. Krawczyk, S. (w druku). Gust i prestiż. O przemianach polskiego świata fantastyki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
5. Siuda, P. (2014). In pursuit of pop culture: Reception of pop culture in the People’s Republic of Poland as opposition to the political system – Example of the science fiction fandom. European Journal of Cultural Studies, 17(2), 187–208.
Agata Sulikowska-Dejena
Podczas gdy sztukę współczesną kojarzymy z nieustannym przekraczaniem granic, prowokacją artystyczną, skandalem, czy też kwestionowaniem powszechnie uznanych wartości, to w przypadku środowisk zlokalizowanych poza siecią awangardowego centrum można mówić o swoistym buncie nie tylko przeciwko stosowaniu strategii buntu w sztuce, ale również wobec formułowania tego rodzaju społecznych oczekiwań względem artystek i artystów. W referacie zostaną omówione przyczyny i różne aspekty tego rodzaju postawy: cieszące się lokalnym uznaniem definicje artysty i sztuki, specyfika socjalizacji do tak pojmowanych ról artysty, jak również, tworzone wewnątrz peryferyjnych środowisk własne koncepcje tego, czym powinien być bunt w sztuce, a czym on na pewno nie jest. Wszystkie wymienione zagadnienia zostaną omówione w oparciu o wyniki badań prowadzonych od 2018 roku wśród artystek i artystów sztuk wizualnych w województwie podkarpackim. Relacje i współpraca badanej zbiorowości artystek i artystów z podobnymi środowiskami w Polsce pozwala wnioskować, że tego rodzaju postawa charakteryzuje wiele artystycznych peryferii.
(Wyłożony)
Izabela Franckiewicz-Olczak
W ramach referatu zaprezentowane zostaną dane na temat frekwencji w placówkach wystawienniczych w trakcie pandemii covid oraz dokonana analiza przedstawionych wyników w oparciu o wywiady pogłębione z pracownikami badanych placówek wystawienniczych. Jak się okazuje, galerie i muzea wystawiające sztukę współczesną w trakcie pandemii stały się miejscem nie tylko obcowania ze sztuką, ale na znaczeniu zyskały inne funkcje ww. miejsc – stały się on przestrzenią spotkań towarzyskich, strefą relaksu, chwilowego powrotu do normalności, formą buntu przeciwko pandemii.
Małgorzata Sławek-Czochra
Sztuka ulicy to zjawisko globalne, żywo reagujące na wydarzenia, mówiące głosem zwykłych lub właśnie niezwykłych ludzi, którzy nie pozostają bierni i wykorzystują je w pełni świadomi jego siły i możliwości. Uliczne prace pojawiają się szybko, zazwyczaj w nocy i zaskakują niezwykłymi estetycznymi rozwiązaniami, bo ten wizualny komunikat wymaga niezwykłych umiejętności doboru motywów, symboli i skrótów myślowych, które muszą być celne by mogły zostać rozkodowane i zrozumiane przez ludzi na całym świecie. Jednym z aktualnych wydarzeń, na które żywo reagują uliczni artyści jest wojna w Ukrainie, nazywana przez Kreml „specjalną operacją wojskową”, w wyniku której zginęły tysiące osób, w tym cywile a ponad 2,5 mln osób opuściło swój kraj w poszukiwaniu bezpieczeństwa. Sztuka, również ta uliczna stała się wyrazem oporu wobec Rosji, inteligentnie wykorzystywanym medium budującym obraz wojny i walczących, próbą odnalezienia tożsamości oraz sposobem na walkę z pesymizmem i beznadzieją.
Materiał badawczy w niniejszym opracowaniu będzie stanowiło 100 ilustracji z Internetu, uzyskanych po wpisaniu w Google słów kluczowych street art. and war in Ukraine. Metodą badawczą będzie analiza zawartości i analiza porównawcza prac.
Katarzyna Roman-Rawska, Justyna Pisarska
W Rosji, w kraju konserwatywno-patriarchalnym oraz agresywnym militarnie – w którym za chuligańskie i obrazoburcze uznaje się wystąpienia kolektywu artystycznego Pussy Riot, penalizuje aktywizm ciałopozytywności Julii Cwietkowej, uznając jej ilustracje edukacyjne za propagandę pornografii – od pewnego czasu intensywnie działają kolektywy feministyczne, w tym te skupione wokół poezji. Ich twórczość jest radykalnie empatyczna, głośna, polityczna i osobista jednocześnie. To kwitnące pole daje przestrzeń dla opowiedzenia o przemocy seksualnej, cielesności i seksualności, odzyskiwaniu podmiotowości politycznej, realizowaniu utopii siostrzeństwa, czy prawach reprodukcyjnych. To wiele języków, które wymierzone są zgodnie w demontaż wielopostaciowej opresji, jakiej doświadczają kobiety w Rosji i na świecie. To one są współautorkami manifestu antywojennego, upublicznionego w pierwszym dniu ataku Rosji na Ukrainę, w którym zapewniają: „Jest nas dużo i razem możemy wiele: przez ostatnie 10 lat ruch feministyczny zyskiwał moc medialną i kulturową, przyszedł czas zamienić ją w moc polityczną. Jesteśmy opozycją wobec wojny, patriarchatu, autorytaryzmu i militaryzmu. Jesteśmy przyszłością i zwyciężymy”.
Współczesna rosyjska poezja feministyczna jest emanacją zaangażowania społecznego. W twórczości, manifestach i licznych akcjach artystycznych, poetki-aktywistki dekonstruują mit niepolitycznej sfery prywatnej, wskazując m.in. na paralele między przemocą państwa a tą, której kobiety doznają w zaciszu domowym. Ta poezja realizuje idee polityczności, w której widoczność zyskują te, które dotąd były niewidzialne. Rosyjskie poetki, feministki rewolucję chcą robić sobą i, podążając za myślą Galiny Rymbu, wierzą, że to „wagina zniszczy to państwo”. Jest to przykład tego rodzaju literackich praktyk, w których słaby opór staje się silny.
Referat poświęcony będzie zagadnieniom polityczności oraz słabego oporu na przykładzie działań i twórczości feministyczno-poetyckich kolektywów w Rosji po 2008 roku.
Paweł Ćwikła
„Mówiłem ci, że pisarze są im potrzebni” – słowa, które powiedział do żony roztrzęsiony Michaił Bułhakow, tuż po jego telefonicznej rozmowie ze Stalinem, są punktem wyjścia dla refleksji nad funkcją jaką pełni literatura w okresie gwałtownych przemian społeczno-politycznych. Wystąpienie będzie poświęcone zagadnieniom takim jak: rozróżnienie między literaturą „zaangażowaną” a „sterowaną”, twórczością pro- i antyrewolucyjną powstającą a) w burzliwej fazie rewolucji, b) na etapie stabilizowania się nowego porządku, c) pod władzą reżimów porewolucyjnych. Poruszony zostanie problem fikcji literackiej jako czynnika uzupełniającego bądź zastępującego (wypierającego) realną rzeczywistość w konstruowaniu narracji o rewolucji oraz podtrzymującego/budującego lub obalającego rewolucyjne mity. Jako materiał ilustracyjny posłużą fragmenty literackich obrazów rewolucji a także losy wybranych twórców z czasów rewolucji francuskiej i rewolucji październikowej. Poruszona zostanie przy tym kwestia relacji zachodzących w okresach około-rewolucyjnych między obszarami tj.: 1) świat dzieła literackiego i jego recepcja, 2) życie codzienne doby rewolucji i wyobraźnia zbiorowa, 3) środowiska twórcze i struktury władzy.
Michał Chmielnicki
Pomimo tego, iż tematyka buntu, oporu oraz kontestacji stanowi jeden z istotniejszych problemów badawczych socjologii, badacze oraz badaczki nieczęsto sięgają w swoich analizach po film fabularny. Mając na uwadze niedobory w dziedzinie, jaką jest socjologia filmu, w niniejszej pracy rozważam współczesne możliwości refleksji socjologicznej nad tematyką filmową. Za pomocą teorii słabego oporu Ewy Majewskiej oraz podziału zmysłowości Jacquesa Rancière’a rozpatruję możliwość postrzegania filmów nurtu kina moralnego niepokoju jako rodzaju kontrpubliczności artystycznych, reprezentujących formy oporu klasy ludowej zapowiadające nadejście Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. Omawiane filmy stanowiły formę artystycznego wyrazu buntu, same w sobie będąc przykładami sztuki publicznej i kontrpubliczności ludowych poprzez nadawanie widoczności zmarginalizowanym podmiotom, lecz same w sobie nie zawsze reprezentowały postawy buntu bohaterów jako przejawy słabego oporu. Mimo iż nietworzone przez samych robotników, filmy te stanowiły istotny element naświetlania problemów dotykających tej klasy społecznej, na trwałe wpisując się w kanon kinematografii zaangażowanej społecznie oraz stanowiąc wzór dla wielu twórców zarówno w kraju, jak i za jego granicami.
(Wyłożony)
Grzegorz Zyzik
Referat dotyczy gier artystycznych i eksperymentalnych. Przeanalizowane zostaną takie tytuły jak: Undertale, Her Story, Oure, Oude I Passpartout: The Starving Artist. Gry wideo jako jeden z istotnych przejawów współczesnej kultury uczestnictwa to fenomen domagający się badań. Analiza funkcji perswazyjnej gier mobilnych wymaga innych narzędzi niż w przypadku dzieł nieinteraktywnych. Granie jest praktyką, którą automatycznie kojarzymy z dziedziną zabawy i rozrywki. Jednak współczesny gracz funkcjonuje w gęstej sieci dyskursów i relacji władzy. Jego doświadczenie obejmuje wytwarzanie znaczeń, zawiązywanie społeczności i zajmowanie pozycji ideologicznych. Z tej perspektywy warto zwrócić uwagę na produkcje, które można określić mianem artystycznych i eksperymentalnych. Gry wideo posługują się językiem intermediów i wiąże się z tym pewien przepych treści. Należy postawić pytanie, w którym momencie gra traci swoją grywalność i zmusza do interpretacji od innej strony. Można interpretować obszar wizualny, muzyczny, a czasem sam kod. W podsumowaniu przedstawię sposoby kategoryzowania artystycznych elementów gier wideo z uwzględnieniem swoistego „przepychu”, który może występować w samej strukturze gry lub na poziomie programowania.
