Odporność systemów społeczno-ekologicznych na kryzysy ocenia się dziś przez pryzmat ich zdolności do adaptacji raczej niż przez niezmienność i sztywność. Ta zdolność do adaptacji (resilience) to elastyczność, czyli gotowość do formułowania i wdrażania szybkich odpowiedzi na pojawiające się zagrożenia, przy jednoczesnej skuteczności w podtrzymaniu i realizacji tzw. kluczowych cech systemu (Bollig 2014, Béné 2020). W przypadku systemów żywnościowych tymi kluczowymi cechami, wymagającymi podtrzymania jest bezpieczeństwo żywnościowe (food security) i realizacja prawa do żywności (right to food) wraz z utrzymaniem suwerenności żywnościowej (food sovereignty).
W referacie proponuję rozważanie różnorodności systemów jako warunków umożliwiających formułowanie odpowiedzi na kryzysy (klimatyczny, epidemiologiczny, polityczny) oraz jako środowiska zapewniającego elastyczność i innowacyjność systemu. Różnorodność systemu rozumiana jest szeroko i wielodyscyplinowo. Należy do niej zarówno bioróżnorodność, jak i różnorodność form instytucjonalno-prawnych, różnorodność łańcuchów żywnościowych, różnorodność kulturowa i dietetyczna. Przedmiotem referatu jest po pierwsze przedstawienie ramy teoretycznej różnorodności w zrównoważonych systemach żywnościowych, po drugie wskazanie synergii oraz konfliktów pomiędzy poszczególnymi wymiarami zróżnicowania (np. napięcie między wartością wyboru konsumenckiego a wartościami środowiskowymi, paradoksy systemów certyfikacji ekologicznej), po trzecie przedstawienie konkretnych obszarów innowacji społecznych w systemach żywnościowych, które stanowią rezylientną odpowiedź na kolejne kryzysy – klimatyczny, epidemiologiczny, polityczny.
Dla zobrazowania dynamiki zróżnicowania systemu żywnościowego przedstawione zostaną dane dotyczące wybranych poziomów tego – realnego i pozornego – zróżnicowania. Dla ukazania obszarów innowacji i kierunków różnicowania systemów przytoczone zostaną natomiast przykłady obywatelskich sieci żywnościowych (civil food networks) i ich działań. Jedne i drugie dane zaczerpnięte są z trwającego projektu badawczego FOOdIVERSE, realizowanego w konsorcjum zespołów badawczych z Niemiec, Norwegii, Włoch, Wielkiej Brytanii i Polski.