Nauka poprzez rozwój technologii, instytucjonalizację, powszechną edukację, w dobie globalizacji stała się czynnym uczestnikiem życia społecznego, aktorem społecznym w coraz większym stopniu kształtującym ludzkie środowisko życia, w tym środowisko uczonych. Szczególnie socjologia – jako nauka auto-refleksyjna, świadoma swojego szczególnego usytuowania wobec innych nauk i wobec realiów świata społecznego – zyskuje nowe społeczne funkcje. Socjologia oddziałuje na rzeczywistość i zarazem reflektuje ją, nie tylko interpretuje świat społeczny, ale staje się jego aktywnym uczestnikiem. Socjologiczne teorie intencjonalnie wzmacniają i uwiarygodniają argumenty obiegające dyskursy ponowoczesności. Czynią „racjonalnymi” działania (gdy legitymizują działania polityków lub gdy funkcjonują jako krytyki określonych porządków społecznych). W jakim zatem zakresie uczestnictwo teorii w praktykach społecznych ma udział w poznawczym określeniu stosunku aktora społecznego do jego własnego położenia? W jakim zaś zależy od ponowoczesnego, refleksyjno-technologicznego za-pośredniczenia relacji ze środowiskiem społecznym? Poznanie w filozofii już od dosyć dawna pojmuje się jako fenomen społeczny. Skutkuje to także wcześniej niespotykaną dynamiką i dramaturgią rozwoju procesu refleksji filozoficznej i naukowej. Nie dziwi zatem eksplozja „zwrotów teoretycznych”, choćby: konstruktywizm, posthumanizm, zwrot ontologiczny czy fronetyczny, dopominających się o zaangażowanie etyczne i polityczne nauki, o nieodrywanie teorii od praktyki, o traktowanie poznania naukowego jako wspólnotowego, nie indywidualnego.
W niniejszym referacie proponuję onto-epistemologiczną płaszczyznę rozważań relacji teorii socjologicznych i praktyk społecznych oraz koncentrację na kategorii racjonalności. Przez onto-epistemologię społeczną, rozumiem odejście od epistemologicznego pierwszeństwa w pojmowaniu poznania naukowego skutkującego deformacją poznania rzeczywistości społecznej. „Epistemocentryzm” i „scholastyczny etnocentryzm” – to podejście uprzywilejowujące ograniczony, wytworzony przez społeczności uczonych, punkt widzenia, który zaciemnia wszelkie rekonstrukcje praktycznego podejścia do wiedzy, wytwarzanego przez ludzi badanych przez uczonych. W podejściu onto-epistemologicznym ważne jest wskazanie na związki sposobów bycia i konstytuowania podmiotów z modalnościami poznania i samopoznania, jakie nowoczesna forma wspólnego, społecznego środowiska życia czynią podstawami współczesnych form podmiotowości. W dyskursie onto-epistemologicznym można opisać podstawowy sens racjonalności, wskazując na to, że chwyta ono nie tylko poznawcze aspekty od-niesienia przedmiotowego, ale też ontyczne, egzystencjalne formy samoodniesienia. Opis ten to główny cel referatu.