Media, technologia i religia w społeczeństwie przyszłości
Grupa tematyczna
Numer: G28
Organizacja: Marta Kołodziejska (IFiS PAN), Sławomir Mandes (UW)
Pasmo, godzina:
V 17.09, 11:00-12:30
Miejsce: WYDZIAŁ LINGWISTYKI UW, Sala 01.081
Słowa kluczowe: instytucje religijne, internet; nowe technologie, media, mediatyzacja, przemiany religijności, religia
Sekcje: Sekcja Socjologii Religii
Badania nad relacją między religią a mediami oraz technologią stanowią ważny nurt zarówno w naukach socjologicznych, jak i media studies czy teologii. Pandemia COVID-19 pokazała, jak duże znaczenie dla instytucji religijnych z jednej, a dla wyznawców i wspólnot z drugiej strony, mają media – zwłaszcza cyfrowe. Dzięki nim możliwe były transmisje nabożeństw, organizacja spotkań rad zborów czy parafii, kontakty z autorytetami religijnymi czy współwyznawcami. Można więc uznać, że pandemia przyspieszyła, czy też ugruntowała procesy mediatyzacji religii, które obserwowano od dekad (zob. Hepp, 2013).
W socjologii relacje między religią a mediami analizowane są z perspektywy przemian instytucji religijnych, autorytetów, a także wspólnotowości: korzystanie z mediów może prowadzić zarówno do ich erozji, jak i wzmocnienia, ale w każdym przypadku przyczynia się do ich przemian. Badania wskazują, że korzystanie z mediów oddziałuje również na sposób komunikowania religii, np. poprzez zacieranie granicy między religijnym i niereligijnym (Knoblauch, 2008), czy tworzenie nowych przestrzeni ekspresji tożsamości religijnej, jakimi są choćby vlogi czy grupy w mediach społecznościowych. Rytuały i praktyki religijne też ulegają przeobrażeniom poprzez media, zarówno w kontekście formy, treści, jak i nadawanych im znaczeń, jak np. wówczas, gdy zamiast praktyki medytacji we wspólnocie korzystamy do tego celu z aplikacji na smartfonie. Obserwowane przemiany wymagają postawienia nowych pytań i pogłębionej refleksji nad klasycznymi koncepcjami socjologii religii. Ponadto, relacje między religią a mediami poddawane są refleksji teologicznej, która rozwijać się będzie wraz z dalszymi przemianami tych relacji. Czym jest i może być Kościół w czasach mediatyzacji? Jaką funkcję pełni wspólnota religijna w zmediatyzowanym świecie? Jak konstruowana jest poprzez media tożsamość religijna? Na czym opiera się autorytet religijny, jeśli, jak np. w niektórych buddyjskich świątyniach, robot zastępuje mnicha przy uroczystościach pogrzebowych? Te i inne kwestie wymagać będą namysłu wraz z dalszym rozwojem mediów i intensyfikacją relacji między mediami, technologią i ludźmi. W refleksjach o życiu religijnym w społeczeństwie przyszłości media powinny tym samym stanowić ważny punkt odniesienia.
Celem proponowanej sesji tematycznej jest dyskusja nad kierunkami przemian procesów mediatyzacji religii w społeczeństwie przyszłości. Nie narzucając konkretnej perspektywy teoretycznej poświęconej mediatyzacji, proponujemy zwrócenie uwagi przede wszystkim – choć nie wyłącznie – na poniższe zagadnienia:
1. Instytucje religijne a media: główne kierunki przemian i ich konsekwencje, obecność instytucji religijnych w mediach, korzystanie z nowych technologii przez Kościoły, wspólnoty i organizacje religijne.
2. Media i teologia: dyskusje teologiczne wokół internetu i sposobach jego wykorzystania przez instytucje i wiernych.
3. Nowe ruchy religijne i media cyfrowe: w jaki sposób rozwój technologii oddziałuje na formy i struktury tych ruchów.
4. Przemiany praktyk i rytuałów religijnych: jak media mogą oddziaływać na zmiany formy i treści praktyk, w jaki sposób media umożliwiają nowe formy uczestnictwa.
5. Wspólnota i autorytet religijny: jak korzystanie z mediów przyczynia się do erozji, wzmocnienia, lub transformacji autorytetów.
6. Jak w 120 znakach opowiedzieć o Bogu? Komunikacja religijna i jej przemiany pod wpływem nowych mediów.
7. Jak badać relacje między religią a mediami w społeczeństwie przyszłości? Nowe wyzwania metodologiczne. 8. Czy potrzeba nam nowych teorii religii? Dyskusje nad rozwojem koncepcjami religii, wspólnot, Kościołów.
Rafał Boguszewski
Wiara i zaangażowanie religijne to wciąż wyróżniające cechy polskiego społeczeństwa na tle innych krajów w Europie, jednakże i one podlegają wpływowi pandemii COVID-19 i jej skutków. W związku z ograniczeniami, które towarzyszyły Polakom na różnych etapach rozwoju pandemii, możliwość tradycyjnego udziału w praktykach religijnych nie zawsze była możliwa na taką skalę i w takim zakresie jak przed pandemią. Dla jednych oznaczało to zaprzestanie lub ograniczenie kultu religijnego, a dla innych poszukiwanie alternatywnych form uczestnictwa w praktykach religijnych – na przykład za pośrednictwem radia, telewizji czy internetu.
W swoim wystąpieniu, w oparciu o wyniki badań empirycznych, zaprezentuję jak Polacy postrzegają niebezpośrednie uczestnictwo w praktykach religijnych i na ile z takiej możliwości korzystają i korzystali na różnych etapach rozwoju pandemii COVID-19. Przedmiotem swoich analiz uczynię także to, na ile religijność zapośredniczona medialnie jest alternatywą dla tradycyjnych praktyk religijnych, a na ile stanowi dodatkową formę zaangażowania religijnego. Czy i w jakim zakresie alternatywne formy zaangażowania religijnego, które zyskały na znaczeniu w okresie pandemii, powodują zahamowanie procesu sekularyzacji oraz jak wpisują się w proces przemian religijności w Polsce.
Podstawę moich analiz będą stanowiły wyniki badań socjologicznych o charakterze ilościowym. Będą to zarówno dane zastane, jak i własne – pochodzące z badań CAWI zrealizowanych na różnych etapach rozwoju pandemii COVID-19 na kwotowych próbach dorosłych Polaków dobranych z panelu internetowego i zróżnicowanych ze względu na płeć, wiek, wykształcenie, wielkość miejscowości zamieszkania oraz województwo.
Marta Kołodziejska
W wystąpieniu omówione zostaną wyniki analiz zawartości wybranych mediów Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w roku 2020 w Polsce i Wielkiej Brytanii oraz wywiadów przeprowadzonych z medialnymi ekspertami Kościoła wiosną 2020 roku. Celem analiz jest odpowiedź na pytania jak w czasie pandemii COVID-19 zmieniła się forma przekazu nauczania o zdrowiu w Kościele oraz jaką rolę pełniły w tym procesie media. Podstawą teoretyczną badania jest koncepcja głębokiej mediatyzacji (Hepp & Hasebrink, 2018), wedle której mediatyzacja to przemiany form i sposób komunikowania się, intensyfikowane przez rozwój mediów cyfrowych. Materiał analizowano z zastosowaniem analizy dyskursu z perspektywy socjologii wiedzy (SKAD). Badanie wykazało, że w pierwszym roku pandemii w mediach Kościoła znacząco wzrosła liczba treści o tematyce zdrowotnej, a w samych narracjach uwypuklono kwestie związane z medycyną, psychologią i dietetyką, kładąc jednocześnie mniejszy nacisk na tematy religijne. Wskazuje to (a potwierdzają analizy wywiadów), że w Kościele zidentyfikowano nowe potrzeby wśród odbiorców mediów (niezależnie od wyznania) i zaproponowano stosowną odpowiedź, mającą na celu zainteresowanie osób spoza Kościoła publikowanymi treściami. Z punktu widzenia koncepcji mediatyzacji, jest to więc zmiana praktyk komunikacyjnych i zacieranie granic między różnymi sferami życia społecznego – tj. medycyny i religii – w celu włączenia narracji religijnych w świeckie dyskursy o zdrowiu. Dzięki mediom cyfrowym, poszerzanie zasięgu odbiorców i strategiczne pozycjonowanie własnych produkcji np. na YouTube możliwa była intensyfikacja tych procesów.
Maria Stojkow
Wzajemny wpływ islamu i mediów społecznościowych wydają się dziś być niezwykle ciekawym kierunkiem badań. Z jednej strony ważną kwestią poruszaną w teologicznych pismach islamskich jest kwestia stosunku islamu do mediów, z drugiej zaś współczesne media społecznościowe są kanałem komunikacji treści religijnych, miejscem gdzie toczy się debata między zwolennikami różnych odłamów islamu, gdzie muzułmanie żyjący w Polsce w dość dużym oddaleniu od innych muzułmanów zdobywają wiedzę dotyczącą doktryny i praktyk, ale też gdzie szukają potencjalnych partnerów życiowych i przyjaciół. Media społecznościowe są miejscem ekspresji ich tożsamości, co jest szczególnie ważne dla konwertytów. Interesującą kwestią związaną z obecnością muzułmanów w przestrzeni internetu jest zwrócenie uwagi na fakt, jak zmieniły się ich praktyki i rytuały, na ile zmieniła się ich treść, w czasach gdy kontakt z wiernymi i przedstawicielami islamskich instytucji religijnych z całego świata nie stanowi żadnego problemu. Polscy muzułmanie ze względu na uwarunkowania kulturowe i historyczne są grupą bardzo zróżnicowaną, jednak należy się zastanowić czy uczestnictwo w ograniczonej liczbie grup i społeczności zbudowanych wokół profili i fanpejdzy będzie wpływało na pewną ich unifikację? Celebrowanie rytuału religijnego jest również dziś często wzbogacone o wiele istniejących aplikacji np. do nauki recytacji Koranu, ułatwiających znalezienie odpowiedniej fatwy czy wyznaczenie kierunku na Mekkę, tak by ułatwić przygotowania do modlitwy. Celem wystąpienia będzie pokazanie wyników badań dotyczących praktyk i reprezenatcji polskich muzułmanów w mediach społecznościowych , zwłaszcza na Instagramie i TikToku.
Anna Szwed
Zjawisko mediatyzacji charakterystyczne dla większości wymiarów życia społecznego nie omija także pola religijnego. Jak pokazują badania (np. Campbell et al. 2014; Campbell and Garner 2016; Campbell 2013; Lövheim and Lundmark 2019), różne formy religii cyfrowej (digital religion), wspólnot sieciowych (networked communities) czy aktywności wykorzystujące do celów religijnych nowe technologie stają się częścią pejzażu religijnego współczesnych społeczeństw. Badacze i badaczki wskazują jednocześnie, że najczęściej stanowią one uzupełnienie praktyk mających miejsce w sferze offline, a nie alternatywę dla nich.
Przedmiotem mojego wystąpienia jest próba odpowiedzi na pytanie o to, jaką rolę pełnią technologie i nowe media, traktowane nie tylko jako narzędzia komunikacji, ale także jako środowiska, w praktykach religijnych rzymskich katoliczek w Polsce. W swoich analizach korzystam z dorobku badań nad digital religion oraz z ramy teoretycznej dostarczonej przez zorientowaną prakseologicznie koncepcję lived religion (Ammermann 2021). Przedmiotem mojej analizy są zarówno indywidualne praktyki religijne kobiet, jak i działania o charakterze kolektywnym, związane z funkcjonowaniem grup religijnych w sferze online. Opieram się na wynikach badań jakościowych prowadzonych w l. 2019-2020, które obejmowały wywiady pogłębione z 48 wykształconymi rzymskimi katoliczkami mieszkającymi w dużych polskich miastach oraz 15-miesięczną etnografię jednej ze społeczności katoliczek, łączącej ówcześnie działalność w sferze offline (grupy lokalne) i online (media społecznościowe).
Przeprowadzone badania pokazują, że wykorzystanie nowych mediów i technologii pełni ważną rolę dla podtrzymywania tożsamości religijnych kobiet. Zmediatyzowane praktyki indywidualne lub kolektywne, np. podejmowane w ramach społeczności online, stanowią uzupełnienie dla konwencjonalnych praktyk proponowanych przez instytucję Kościoła. Pozwalają one minimalizować napięcia doświadczane przez religijne kobiety w codziennym życiu, a wynikające np. z konieczności łączenia ról religijnych i świeckich w obliczu niedoboru zasobów czasu i energii, funkcjonowania w zsekularyzowanym środowisku wielkomiejskim itp. Stanowią także odpowiedź na deficyty pojawiające się w kontaktach z lokalnym Kościołem (np. nieatrakcyjność oferty dla kobiet). W szerszym wymiarze prezentowana analiza pokazuje, że zmediatyzowane praktyki religijne podważają jasny podział na to, co religijne i niereligijne, a w konsekwencji wskazują na konieczność zredefiniowania i szerszego ujmowania samego pojęcia praktyk religijnych.
(Wyłożony)
Andrzej Górny
Referat jest skoncentrowany wokół procesów zachodzących w polu przekonań i praktyk religijnych warunkowanych przez umasowienie dostępu do sieci internetowej. Społeczeństwa współczesne funkcjonują w zasadniczej mierz dzięki systemom technologicznym opartym o sieć internetową. Jakakolwiek awaria techniczna skutkująca brakiem dostępu do Internetu, bądź jego znaczącym ograniczeniem oznacza poważne komplikacje w procesach zaspokajania potrzeb jednostek i zbiorowości we wszystkich płaszczyznach – od zapewnienia bytu biologicznego po satysfakcjonujące funkcjonowanie w wymiarze społecznym. Praktycznie wszystkie sfery życia w mniejszym albo większym stopniu znajdują swoją emanację w przestrzeni internetu. Dotyczy to również życia religijnego i zaspokajania potrzeb duchowych. Intersujące z socjologicznego punktu widzenie jest przyjrzenie się modyfikacjom i transformacjom wierzeń i praktyk religijnych zachodzącym w usieciowionych społeczeństwach. Pojawiają się w związku z tym pytania: na ile bergerwoski „święty baldachim” jest użyteczny w obliczu współczesnych społecznych huraganów; jak zmienił się jego kształt i rozmiar i czy nie stał się on jedynie trójwymiarową projekcją zastępującą realny ochronny dach.
Niniejszy materiał jest refleksją stanowiącą próbę nakreślenia kierunków przemian religijności we współczesnym świecie i propozycją wyznaczenia kierunków badań umożliwiających uchwycenie trajektorii i dynamiki transformacji duchowego życia człowieka w rzeczywistości zinterentyzowanej.
(Wyłożony)
Radosław Sierocki
Religia jako system społeczny nie jest wolna od wpływów zintegrowanego systemu komunikacyjnego, jak również od zmian i innowacji zachodzących w sferze technologii. Relacje te są o wiele bardziej złożone niż dałoby się to ująć w modelach technodeterministycznych mówiących o jednostronnych oddziaływaniach technologii (i mediów) na religię. Jednak zmiany zachodzące w obszarze technologii i mediów są bardziej dynamiczne i ekspansywne.
W analizie posługuję się kategorią trendu rozumianą – szeroko – jako kierunek zmian wartości lub potrzeb (Dragt 2018), a co za tym idzie również postaw, oczekiwań i praktyk społecznych. Trendy technologiczne i medialne są – w tym ujęciu – również trendami społecznymi. Kategorię megatrendów do opisu religii, religijności i duchowości wykorzystał – nawiązując do znanych badań Johna Naisbitta – Janusz Mariański (2016) wskazując na współczesne główne megatrendy religijne, m.in. sekularyzację, desekularyzację, indywidualizację, prywatyzację czy nową duchowość. Te megatrendy odnoszą się do zjawisk rozpoznanych i opisanych w badaniach z zakresu socjologii religii. Proponuję jednak spojrzeć na konfesyjne działania komunikacyjne i sposoby wykorzystywania mediów do celów religijnych przez pryzmat trendów opisywanych w licznych raportach trendowych prezentujących zmiany zachodzące w rożnych sektorach gospodarki i obszarach życia społecznego, w tym w sposobach posługiwania się technologią i mediami (np. Social Trends 2022, 2022 Media Trends and Predictions).
Analiza ma charakter poszukiwania sygnałów tego, czy i jakie odzwierciedlenie trendy te (np.: gospodarka twórców, patronów i fanów; hybrydowość jako nowa norma; dojrzewanie modelu subskrypcyjnego; przedstawianie zmian klimatycznych; początek końca niekontrolowanej ekspansji BigTechów; nowy wymiar danych) znajdują w działaniach podejmowanych przez redaktorów i administratorów portali religijnych, użytkowników mediów społecznościowych, blogerów, youtuberów, influencerów, etc. Na ile religia (ogólnie) i Kościół rzymskokatolicki ulegają trendom kształtującym sposoby korzystania z technologii i mediów, na ile zaś stawiają im opór lub funkcjonują obok głównych nurtów zmian?
