Kryzys klimatyczno-ekologiczny a nauki społeczne – edukacja dla zrównoważonego rozwoju i aktywizm klimatyczny w akademii
Grupa tematyczna
Numer: G56
Organizacja: Katarzyna Iwińska (CC), Katarzyna Jasikowska (UJ)
Pasmo, godzina:
III 16.09, 14:00-15:30
Miejsce: WYDZIAŁ LINGWISTYKI UW, Sala 3.018
Słowa kluczowe: edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju, interdyscyplinarna dydaktyka, klimatyczny aktywizm akademicki, kryzys klimatyczno-ekologiczny, socjologia publiczna
Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju (ESD) polega na uczeniu myślenia i działania, które zapewnią dobrostan ludzi i planety. W socjologii ESD było do tej pory niedoceniane i traktowane jako temat poboczny, związany raczej z dziedzinami nauk przyrodniczych, rolniczych czy ścisłych. Obecnie widać wyraźnie nowy trend w programach inter-/multi- i trans-dyscyplinarnych, który obejmuje działania akcyjne i edukacyjne łączące socjologię i kryzys klimatyczny w ramach pracy akademickiej. W ramach grupy tematycznej chcemy podjąć dyskusję na temat tych różnych form działań (badawczych, edukacyjnych, rzeczniczych) socjologów_żek, ich skuteczności, misji i celach. W szczególności interesują nas następujące pytania:
- Jak socjolożki i socjologowie reagują na kryzys klimatyczno-ekologiczny w ramach akademii oraz poza nią?
- Jak socjologia może pomóc w zrozumieniu działalności ludzi w antropocenie w naszej codziennej pracy i życiu?
- Czy mamy odpowiednie narzędzia dydaktyczne do radzenia sobie z tym zadaniem w ramach akademii?
- Gdzie pojawiają się możliwości interdyscyplinarnej współpracy przedstawicielek_li nauk społecznych z reprezentantkami_tami innych nauk, np. nauk o ziemi? Jakie szanse i wyzwania taka współpraca ze sobą niesie?
- W jaki sposób nauki społeczne mogą, jeśli w ogóle, przygotować nas do przyszłości, której jednym z możliwych realistycznych scenariuszy jest katastrofa ekologiczna?
- Jak możemy stawić czoło emocjom, które wiedza na temat aktualnego kryzysu klimatyczno-ekologicznego generuje zarówno u ludzi nauki jak i osób studiujących? Jak adresować owe emocje w procesie dydaktycznym?
- Jakie kwestie, tematy, zadania, działania powinny być kluczowe dla akademickiego aktywizmu klimatyczno-ekologicznego z perspektywy osób związanych bezpośrednio z akademią?
- Jak istniejące w obszarze nauk społecznych koncepcje, teorie, szkoły problematyzują problemy, które adresują powyższe pytania?
Chodzi zatem o zwrócenie uwagi na propozycję, aby nauki społeczne stanowiły integralną część dyskusji na temat kryzysu klimatyczno-ekologicznego, poszukiwania nowych sposobów myślenia o nim, problematyzowania i, co więcej, również podejmowania działań z zakresu szeroko definiowanej humanistyki stosowanej nakierowanej na jeden z najpilniejszych i najbardziej złożonych problemów współczesności i nade wszystko przyszłości.
Marzena Cypryańska-Nezlek, Adrian Wójcik
Pośród wielu zagrożeń związanych ze zmianą klimatu wskazuje się również zagrożenia dla zdrowia psychicznego. W dyskursie medialnym mówi się o lęku klimatycznym wywołanym ciągła świadomością nadchodzącej katastrofy. Porównuje się go wręcz do zaburzeń o charakterze traumatycznym. Jednocześnie badania psychologów społecznych wskazują, że lęk klimatyczny nie musi prowadzić do negatywnych konsekwencji. Jego związki z uogólnionym poczuciem zagrożenia, czy też dobrostanu psychicznego są słabe albo wręcz nie występują. Co więcej wskazuje się, że poczucie lęku klimatycznego może prowadzić wręcz do zachowań adaptacyjnych, a więc np. podejmowania aktywizmu klimatycznego czy zachowań prośrodowiskowych. W serii badań własnych prowadzonych na próbie polskiej pokazujemy, że lęk przed zmianą klimatu jest związany pozytywnie z chęcią do podjęcia działań na poziomie indywidualnym mających ograniczyć zmianę klimatu, a więc np. powstrzymywanie się od używania samochodu, czy też przechodzenia na dietę wegetariańską. Lęk przed zmianą klimatu był związany także pozytywnie z poparciem dla polityk prośrodowiskowych i ograniczających emisję gazów cieplarnianych. Lęk klimatyczny okazał się być przy tym najsilniejszym predyktorem gotowości do podejmowania zachowań indywidualnych w porównaniu do takich konstruktów jak uogólnione postawy ekologiczne, czy poczucie moralnego obowiązku ochrony klimatu. Pokazuje to, że lęk klimatyczny może prowadzić do podejmowania działań, które ludzie uważają za skutecznie osłabiające jego źródło, a jego rola nie zawsze musi być jednoznacznie negatywna.
Michał Litwiński,
współautorzy: Piotr Cichocki
Zmiana klimatu stanowi problem o rozległych implikacjach – dla ludzkości jest to wyzwanie wręcz bezprecedensowe pod względem skali i złożoności. Przeciwdziałanie globalnym ryzykom klimatycznym wymaga współpracy ponad granicami państw narodowych. Ponadnarodowa kooperacja jest jednak utrudniana przez międzykrajowe różnice w postrzeganiu zmian klimatycznych oraz rozbieżność poglądów na politykę klimatyczną. Wewnątrzeuropejskie międzykrajowe zróżnicowanie w tym obszarze pozostaje przedmiotem intensywnego zainteresowania badaczy w naukach społecznych (np. McCright et al. 2016; Poortinga et al. 2019). Istniejące analizy wykazują znaczącą odmienność dominujących postaw oraz ich determinant pomiędzy różnymi regionami Europy, np. Europą Północną i Południową, a także nowymi i starymi państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Różnice te mają kluczowe znaczenie dla wypracowywanych kompromisów w zakresie europejskiej polityki klimatycznej oraz możliwości jej implementacji. Przedmiotem naszej analizy będzie próba odpowiedzi na pytanie, na ile kraje Europy Środkowo-Wschodniej odróżniają się od wzorów postaw typowych dla innych regionów Europy. Skoncentrujemy się na porównawczej analizie miejsca kwestii środowiskowych w kontekście innych zagrożeń uważanych za istotne przez mieszkańców krajów członkowskich Unii Europejskiej dla nich osobiście, dla ich kraju i dla całego ugrupowania. Wśród zagrożeń tych, obok spraw środowiskowych i zmian klimatu, wymienia się m.in. przestępczość, problemy ekonomiczne, terroryzm, bezpieczeństwo energetyczne, zabezpieczenie potrzeb socjalnych i opieki zdrowotnej. Nasza analiza postrzegania zagrożeń klimatycznych zostanie oparta o sondażde Eurobarometru (2005-2020), prowadzone we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej. Analiza przeprowadzana będzie z wykorzystaniem wielomianowego modelu logitowego, który pozwoli uzyskać odpowiedź na pytanie, czy kwestie środowiskowe są uważane za kluczowe w kontekście innych zagrożeń. Estymacja da również możliwość wskazania różnic międzykrajowych w zakresie polityki klimatycznej. Do modeli będących podstawą rozstrzygnięć badawczych włączone zostaną zmienne kontrolne służące pomiarowi zamożności kraju i podstawowych charakterystyk społeczno-ekonomicznych respondentów.
Pawel Ruszkowski
W Polsce poczynając od roku 1989 trwa cykl zmian transformacyjnych, które dokonują głębokich przeobrażeń w całym systemie społecznym. Zmiany te dotyczą również energetyki, a w szczególności sektora elektroenergetycznego. Dynamika zmian transformacyjnych systemu społecznego jest uwarunkowana przez działanie i konflikt dwóch sił o charakterze społeczno-politycznym: presji na zmianę i oporu wobec zmiany
Pogłębione analizy socjologiczne wskazują, że ważnym skutkiem transformacji ustrojowej i gospodarczej był podział na beneficjentów oraz przegranych liberalnej modernizacji systemu społecznego. Ten podział w dalszym ciągu wpływa na stosunek Polaków do zachodzących zmian, a szczególności na ich stosunek do transformacji energetycznej.
Dalszy przebieg transformacji energetycznej w Polsce związany jest z polityką energetyczno-klimatyczną Komisji Europejskiej, określanej jako „Zielony Ład”. Ta koncepcja zapewnia znaczące środki finansowe na transformację energetyki w kierunku neutralności klimatycznej. Równocześnie jednak wyznacza określone trajektorie rozwojowe systemów elektroenergetycznych w poszczególnych krajach członkowskich.
Z inicjatywy władz samorządowych m. st. Warszawy prowadzone są analizy w zakresie roli i warunków funkcjonowania sektora energetycznego w Mieście oraz określenie możliwości jego przemodelowania w kierunku pozwalającym na osiągnięcie przez sektor energetyczny Miasta neutralności wobec klimatu w perspektywie roku 2050. Powyższe winno być zrealizowane z wykorzystaniem potencjału nowo kreowanego środowiska elektroprosumentów przy założeniu fundamentalnej gwarancji bezpieczeństwa energetycznego Miasta osiągniętej w warunkach zrównoważonego rozwoju.
W listopadzie i grudniu 2021 r. zostały przeprowadzone badania świadomości ekologicznej warszawiaków, obejmujące 20 zogniskowanych wywiadów grupowych (FGI). Wstępna analiza zebranego materiału empirycznego wskazuje, że kwestie polityki energetyczno-klimatycznej budzą umiarkowane zainteresowanie badanych. Zagadnienia związane ze zmianami klimatycznymi czy z transformacją energetyki nie wywołują w świadomości badanych poczucia szczególnego zagrożenia, ani nie prowadzą do ostrych sporów czy dyskusji w grupach objętych badaniem.
Z pewnym uproszczeniem można powiedzieć, że do węgla, jako źródła energii badani odnoszą się z sympatią, jako do czynnika znanego i zrozumiałego (niemal każdy miał okazję trzymać w ręku bryłę węgla). Natomiast do OZE badani odnoszą się z pewną dozą nieufności, gdyż mają niewielką praktyczną wiedzę o tym jak działa ta technologia. Można uznać, że mamy do czynienia z oddziaływaniem archetypu „swój” – „obcy”, gdzie ten swój to jednak węgiel, a ten obcy – to wciąż OZE.
Ten rezultat poznawczy jest niezwykle ważny z perspektywy realizacji projektu osiągnięcia neutralności klimatycznej Warszawy do roku 2050. Wskazuje on bowiem, że główny punkt oporu wobec projektowanych zmian nie będzie wiązał się technologią, czy finansami, lecz właśnie ze stanem społecznej świadomości.
Proponowany referat obejmie kilka wybranych kwestii, będących przedmiotem badania świadomości ekologicznej warszawiaków. W szczególności dotyczy następujących zagadnień:
1. Postrzeganie głównych obszarów polityki energetyczno-klimatycznej.
2. Węgiel jako źródło energii: mocne i słabe strony.
3. Odnawialne źródła energii: mocne i słabe strony.
4. Stosunek do górnictwa i społecznych skutków odejścia od węgla.
5. Perspektywy osiągnięcia neutralności klimatycznej Warszawy do roku 2050.
Katarzyna Krakowska
Kryzys klimatyczno-ekologiczny i problematyka zrównoważonego rozwoju od dziesięcioleci jest przedmiotem dociekań i publikacji naukowych przedstawicieli różnorodnych dyscyplin. Edukacja ekologiczna długo jednak – przynajmniej na gruncie polskim – kojarzona była z warsztatami przyrodniczymi realizowanymi w szkołach podstawowych i przedszkolach. Skutkiem tego również świadomość ekologiczna społeczeństw nie rozwijała się w wystarczającym zakresie po zakończeniu edukacji na poziomie szkolnym.
Rozwój koncepcji nauki przez całe życie (lifelong learning), społecznej odpowiedzialności nauki, a także świadomość konieczności działania na rzecz natychmiastowego powstrzymania przyczyn zbliżającej się katastrofy klimatycznej zainspirowały naukowczynie i naukowców z sześciu państw europejskich (Polski, Szwecji, Islandii, Wielkiej Brytanii, Grecji i Portugalii) do stworzenia Partnerstwa akademickiego na rzecz zrównoważonego rozwoju (PASSION), projektu finansowanego ze środków Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej. Do celów projektu należały, m. in.:
• wymiana wiedzy i międzynarodowych doświadczeń akademickich z zakresu edukacji dla zrównoważonego rozwoju i innowacji społecznych
• tworzenie nowych i rozwój istniejących metod oraz narzędzi dydaktycznych z uwzględnieniem wyników badań
• upowszechnianie wypracowanych i przetestowanych narzędzi kształcenia w zakresie zrównoważonego rozwoju i innowacji społecznych.
W ramach prac międzynarodowego i multidyscyplinarnego zespołu, w którego skład weszli_ły specjaliści_tki w obszarze: socjologii, peddagogiki, nauk o ziemi, leśnictwa i zarządzania, wypracowane zostały scenariusze zajęć dostosowane do warunków nauki na odległość i wykorzystujące metodologię studiów przypadku.
Wybrane case’y dydaktyczne przetestowane zostały w semestrze wiosennym r.a. 2020/2021 z grupami studentów_ek z Polski, Szwecji, Grecji i Portugalii. Zajęciom towarzyszyły pre- i post-testy (narzędzie ilościowe), które służyły pomiarowi satysfakcji studentek i studentów z zajęć, ich oceny wpływu udziału w zajęciach na ich wiedzę i zainteresowanie tematem, a także oceny użyteczności i efektywności przyjętej metody nauczania oraz przygotowanych materiałów dydaktycznych. Dydaktyczki i dydaktycy prowadzący zajęcia poproszeni zostali o jakościową autoewaluację, w której oceniali użyteczność narzędzia i przyjętego sposobu jego wykorzystania, a także satysfakcji z tak przeprowadzonych zajęć.
Podczas swojej prezentacji opowiem o zrealizowanych testowo case’ach dydaktycznych i przedstawię wyniki wspomnianej ewaluacji ze szczególnym uwzględnieniem perspektywy studentek i studentów socjologii. Postaram się zdiagnozować specyfikę ich potrzeb wynikającą z ich doświadczeń edukacyjnych, a także zainteresowań, które wyrażają się wyborem kierunku studiów. Wskażę te elementy wybranej metody i zastosowanego podejścia, które zyskały największe uznanie uczestniczek i uczestników zajęć oraz te, które pozostawiły pewien niedosyt. Odniosę się też do przebiegu i efektów zajęć dydaktycznych ‘Sustainable development: Learning to solve complex environmental problems’ zrealizowanych z wykorzystaniem kursu e-learningowego dla studentek i studentów Collegium Civitas na platformie Howspace, który powstał w oparciu o wspomniane materiały dydaktyczne i z wykorzystaniem wniosków z ewaluacji zajęć testowych.
(Wyłożony)
Kalina Kukiełko, Aleksander Cywiński
Dana Thomas w książce „Modopolis. Dlaczego, to co nosimy, ma znaczenie”, zauważa, że codziennie musimy znaleźć odpowiedzieć na pytanie o to, co na siebie dzisiaj włożymy. Sprawa tylko z pozoru wydaje się błaha, ponieważ, jak podkreśla autorka, strój jest pierwszym i najbardziej podstawowym narzędziem komunikacji, poprzez które pokazujemy naszą pozycję społeczną i ekonomiczną, zawód, ambicje, samoocenę (Thomas 2021: 11). Zarysowana w „Modopolis” perspektywa jest bardzo bliska spojrzeniu, które od ponad stu lat charakteryzuje socjologiczne podejście do mody, ubrań i ubierania się. Już na początku XX wieku Georg Simmel, zauważył, że moda jest istotnym narzędziem wyrażania swojej przynależności bądź odrębności w grupie (Simmel 1980: 182-183). Te dwie zidentyfikowane przez niemieckiego myśliciela potrzeby, najwyraźniej wyrażają się właśnie w sposobie ubierania, który w tym kontekście możemy traktować jako istotną formę komunikacji społecznie istotnych kwestii. To co na siebie zakładamy ma znaczenie także i w innym, o wiele głębszym sensie. Jako użytkownicy, konsumenci ubrań coraz częściej zwracamy uwagę na to, gdzie, przez kogo i w jakich warunkach zostały wyprodukowane, jak wygląda łańcuch ich dystrybucji, jaki jest wpływ produkcji i transportu mody na środowisko. Kontekst produkcji i dystrybucji ubrań daje bowiem podstawę do refleksji nad współczesną interpretacją praw człowieka, praw pracowniczych czy różnorodnymi zagadnieniami związanymi np. ekologią, zrównoważonym rozwojem, przyszłością naszej planety.
W swoim wystąpieniu chcielibyśmy przedstawić zajęcia o modzie społecznie odpowiedzialnej, które prowadziliśmy dla studentów socjologii i animacji kultury na Uniwersytecie Szczecińskim. Pracowaliśmy z nimi przede wszystkim nad kwestiami etycznymi związanymi ze współczesnym rynkiem mody, przygotowaniem projektów na temat mody społecznie odpowiedzialnej i tego, co możemy zmienić w swoich codziennych modowych nawykach by dzięki nim dbać o środowisko. Chcemy przedstawić konstrukcję tych zajęć; założenia, które towarzyszyły nam w ich przygotowaniu; prace studentów i ich refleksje związane z podjętą tematyką. Chcemy się zastanowić czy tego typu zajęcia faktycznie mogą mieć wpływ na budowanie świadomości ekologicznej.
(Wyłożony)
Katarzyna Iwińska,
współautorzy: Jacek Bieliński, Magdalena Kraszewska
Zachowania prośrodowiskowe (ProEnvironmental Behaviour, PEB) są uważane za ważny element działań na rzecz klimatu, ponieważ wiemy, że działalność człowieka jest istotną przyczyną problemów środowiskowych (Stern, 2000; Chen i in., 2017). We wcześniejszych badaniach stosowano modele wyjaśniające czynniki wpływające na poziom PEB w dziedzinie psychologii środowiskowej (Hines et al., 1987; Kollmuss and Agyeman, 2002; Bamberg and M ̈oser, 2007; Heimlich and Ardoin, 2008), ale brakuje interdyscyplinarnych i międzydziedzinowych analiz (Blankenberg i Harm 2019), które stanowiłyby podstawę do działań związanych z edukacją i innowacjami społecznymi.
Celem tej prezentacji jest pokazanie wyników projektu PASSION (Partnership for Sustainable development and Social Innovations), który był realizowany w latach 2019-2022 i składał się z dwóch typów działań: badawczych i dydaktycznych.
Jednym z celów projektu było ustalenie, jak PEB różni się w krajach europejskich reprezentujących różne profile pod względem otoczenia środowiskowego, gospodarczego i społecznego oraz jakie mikro- i makroczynniki determinują PEB.
Badanie CAWI miało na celu wyjaśnienie PEB (operacjonalizowanego w kategoriach codziennych nawyków) za pomocą zestawu predyktorów na poziomie indywidualnym i krajowym. Na podstawie badania przeprowadzonego w Polsce, Grecji, Szwecji, Portugalii i Wielkiej Brytanii (N = 2500) analizujemy mikro- i makroczynniki wpływające na poziom PEB za pomocą hierarchicznych modeli liniowych i omawiamy wyniki z uwzględnieniem cech społeczno-ekonomicznych i kulturowych poszczególnych krajów.
Oprócz cech społeczno-demograficznych respondentów analizujemy, w jaki sposób świadomość ekologiczna i różne wartości wpływają na poziom PEB. Ponadto, analizujemy inne czynniki, które różnicują kraje i które mogą wpływać na postawy ekologiczne i poziom PEB, uwzględniając wskaźniki społeczne i ekonomiczne na poziomie makro. We wszystkich krajach świadomość ekologiczna, a także wartości biosferyczne i egoistyczne mają najsilniejszy wpływ na codzienne nawyki prośrodowiskowe.
Drugim celem projektu było przygotowanie kursu e-learningowego, który w oparciu o rezultaty z badań oraz testy materiałów dydaktycznych wśród studentów kilku krajów Europy, ma być platformą do realizowania takich celów dydaktycznych jak zwiększenie świadomości środowiskowej, podniesienie znajomości PEB i zwiększenie sprawstwa (aktywizmu), podwyższenie kompetencji systemowego i antycypującego myślenia oraz współpracy zespołowej. Kurs „Jak rozwiązywać złożone problemy środowiskowe?” ma być w zamierzeniu kursem z podstaw zrównoważonego rozwoju dla studentów nauk społecznych (i nie tylko).
(Wyłożony)
Anna E. Kubiak
Referat podejmuje kwestie pogrzebów i cmentarzy w kontekście katastrofy klimatycznej. Próbuję w nim odpowiedzieć na pytanie: Jak w przyszłości będą wyglądały pochówki i cmentarze ludzi i zwierząt? Troska o przyszłość planety jest częścią światopoglądu coraz większej liczby osób. Problemy globalnego ocieplenia, kurczenia się warstwy ozonowej i zanieczyszczenia atmosfery skłaniają ich do krytycznego spojrzenia na tradycyjne formy dysponowania zwłokami, które są szkodliwe dla środowiska.
Cmentarz ekologiczny, zwany również zielonym, leśnym lub naturalnym to cmentarz znajdujący się na przeznaczonym do tego celu obszarze leśnym lub łąkowym. Jego główną cechą jest nie ingerowanie w lokalny krajobraz. Najważniejszym komponentem cmentarzy ekologicznych jest roślinność. Funkcje nagrobków pełnią oznaczenia w postaci krzewów, drzew, naturalnych kamieni czy drewnianych tabliczek, na których może być wyryte imię i nazwisko zmarłego. Pochówek ekologiczny jest terminem używanym do opisania pogrzebu szczątków ludzkich i zwierzęcych, gdzie obszar pochówku zachowuje istniejące siedliska dzikiej przyrody. W zamierzeniu chodzi o zminimalizowanie wpływu na środowisko.
W referacie przedstawię zasady zakładania zielonych cmentarzy, formy ekologicznych pochówków oraz projekty ekologicznych ubrań i trumien zapewniające szybką dekompozycję ciała. Następnie omówię ich funkcjonowanie na świecie oraz projekt ich wprowadzenia w Polsce w nowej ustawie o cmentarzach i pochówkach. Zarysuję czynniki, które mogą sprzyjać popularyzacji pochówków leśnych. Zaprezentowana zostanie analiza wypowiedzi osób, które wzięły udział w konsultacjach na ten temat. Na koniec odpowiem na pytania, jak perspektywa eko-funeralna może zmienić podejście do śmierci, rytuału, żałoby, ciała zmarłego i relacji ludzi ze światem biosfery. Jak się wydaje wobec zagrożenia ekologiczną katastrofą, zielone pogrzeby stają się etycznym i praktycznym wyborem na rzecz ochrony przyszłych pokoleń ludzkich i całej biosfery Ziemi.
