Turystyka i czas wolny – wolność wyboru w postpandemicznym świecie
Grupa tematyczna
Numer: G50
Organizacja: Stella Grotowska (AGH), Maria Sroczyńska (UKSW)
Pasmo, godzina:
V 17.09, 11:00-12:30
Miejsce: WYDZIAŁ LINGWISTYKI UW, Sala 1.022
Słowa kluczowe: czas wolny, pandemia, turystyka, zmiana społeczna
W definicjach czasu wolnego używamy takich pojęć jak „wybór” i „wolny wybór”, które odnoszą się do aktywności pozostających poza zajęciami obowiązkowymi. Mówiąc o „czasie wolnym” nie sugerujemy, że jakakolwiek jednostka jest całkowicie niezależna od zewnętrznych ograniczeń. Przeciwnie, czynniki te ukierunkowują ludzkie działania i kształtują subiektywne doświadczenia, podając w wątpliwość potoczne skojarzenia czasu wolnego z niczym niekrępowaną wolnością (Shir-Wise 2019: 2). Mimo wszystko żadna inna sfera życia społecznego nie umożliwia doświadczenia jednostkowej wolności w takim stopniu jak czas wolny (Stebbins 2017: 12), który wiąże się z samorealizacją, wartościami estetycznymi, poznawczymi, ludycznymi, także witalnością i sferą życia duchowego.
W badaniach nad czasem wolnym odnaleźć można rozmaite obszary problemowe m.in.: turystykę, etniczność, jakość życia, płeć, rekreację, emerytury, bezrobocie, rozrywkę, kulturę popularną i związane z nią instytucje (ogrody zoologiczne, muzea, centra nauki, festiwale sztuki, zabytki i inne), konsumpcję, duchowość, edukację dorosłych, sektor non-profit i wolontariat, młodzież, przedsiębiorczość społeczną (Stebbins 2017: 27), a także wszelkiego typu działania nielegalne zaspokajające potrzeby uczestników (Rojek 2010: 49). Spektakularnym przykładem aktywności podejmowanych w czasie wolnym jest turystyka.
Turystyka jest realizacją różnych form aktywności ludzkiej, prowadzi do zmian środowiska przyrodniczego, kulturowego i społecznego, aktywizuje jednostki i całe grupy społeczne, wywołuje konsekwencje w życiu codziennym, wymusza wchodzenie w styczności z przyrodą, kulturą, innymi ludźmi (Suprewicz 2005: 43-48). Do niedawna rozwijała się ona w następstwie zmian technologicznych służących przemieszczaniu się w przestrzeni (rozwój i umasowienie środków transportu). Jednak w ostatnich latach kluczowe zmiany wynikały z możliwości stwarzanych przez Internet i funkcjonowanie online. W okresie pandemii proces uzależniania czasu wolnego i turystyki od Internetu nasilił się.
Branża turystyczna i rekreacyjna podatna jest na wpływ czynników zewnętrznych, m.in. ekonomicznych (np. kryzysy w latach 1997, 2008), zdrowotnych (np. epidemia SARS w 2003 roku), zagrożeń naturalnych, np. trzęsienia ziemi czy niepokoje społeczne (Abbas, Mubeen, Iorember, Raza, Mamirkulova 2021: 2). Ograniczenia w przemieszczaniu się ludzi związane z pandemią COVID 19 zadały potężny cios turystyce, nie pozostały także bez wpływu na inne aktywności realizowane w czasie wolnym (Życie codzienne w czasach pandemii. Raport z drugiego etapu badań. Wydział Socjologii, UAM 2020). Dlatego – w obliczu nowych, nieznanych wcześniej uwarunkowań – chciałybyśmy poddać analizie doświadczenia indywidualnej wolności przedstawicieli różnych kategorii społecznych (ludzi młodych i starszych, mężczyzn i kobiet, mieszkańców miast i wsi, osób należących do odmiennych grup społeczno-zawodowych, etc.) w kontekście czasu wolnego.
Proponujemy kwestie do dyskusji:
Ilościowe i jakościowe przemiany czasu wolnego w dobie pandemii (m. in. rola nowych technologii, relacje między czasem wolnym a czasem pracy etc.).
Czas wolny a nierówności społeczne i obszary dyskryminacji.
Relacje między czasem wolnym a konsumpcją i stylem życia.
Nowe i stare ograniczenia oraz formy kontroli czasu wolnego w społeczeństwie ryzyka.
Zmiany w sposobach podróżowania i doświadczaniu podróży.
Turystyka w wymiarze ponowoczesnej mobilności i samorealizacji.
Michał Jan Lutostański, Małgorzata Bombol
„Timestyle”, a więc indywidualny styl przeżywania i organizowania sobie czasu w okresie pandemii uległ znacznemu zaburzeniu. W 2020 w momencie pojawienia się globalnej pandemii i lockdownu popularność wpisów o czasie wolnym w internecie znacząco wzrosła (jak pokazują analizy wykonane za pomocą oprogramowania SentiOne). Okazało się, że wypracowane wcześniej sposoby zagospodarowania czasu uległy „dezaktualizacji” a pojawiła się perspektywa nowych, nieprzewidywanych zasobów czasu wolnego. Jako istotne zagadnienie należy uznać zjawisko tworzenia nowych wzorców zachowań i ich ewentualnego wpływu na zachowania społeczeństwa w przyszłości.
W swoim wystąpieniu skupimy się na analizie danych zastanych pochodzących z agencji badawczych, instytucji państwowych czy europejskich oraz badaniach własnych dotyczących czasu wolnego przeprowadzonych przed pandemią, jesienią 2019 roku oraz powtórzonych rok później w trakcie trwania pandemii COVID-19. Badania były przeprowadzone metodą CAWI na panelach internetowych na osobach pracujących (N=349 w 2019 roku i N=360 w 2020). Uzupełnieniem do nich będą wyniki badania jakościowego przeprowadzonego na grupie N=63 studentów w listopadzie 2020 roku.
Na podstawie zebranych danych ilościowych z 2020 stworzyliśmy również klasyfikację pracujących Polaków biorąc pod uwagę ich przynależność pokoleniową oraz subiektywną ocenę ich życia. Łącząc te dwie zmienne wydzielono w populacji 5 kategorii konsumentów. Wyróżniono więc osoby uważające swoje życie za nudne – UTRACONYCH, przedstawicieli pokolenia Y i Z uważający swoje życie za pasjonujące – YOLO (od skrótu You Only Live Once – wskazującego na to że warto jest żyć pełnią życia) oraz tych za zwyczajne – MŁODYCH DOROSŁYCH. Przedstawicieli pokolenia X i Baby Boomers podzielono na tych z pasjonującym życiem – DRUGA MŁODOŚĆ oraz z życiem zwyczajnym – ZWYCZAJNI DOROŚLI. Jako wynik zaprezentujemy jak zmienił się sposób spędzania czasu wolnego z perspektywy liczbowej, ale również jak czasem nieobserwowalne zmiany ilościowe wpłynęły na jakość postrzeganego czasu.
Joannna Janiszewska
W referacie tym chciałabym przedstawić swój artykuł o niemożności przemieszczania się i podróżowania podczas pandemii koronawirusa i odczuciach z tym związanych z perspektywy socjologii podróży (Podróże, kontakty międzykulturowe, czas i przestrzeń w dobie pandemii. Refleksje i wspomnienia słowami autorek i autorów dzienników pandemicznych [w:] Dzienniki stanu pandemii, red. W. Gumuła, Nomos, Instytut Literatury, Kraków 2021). Artykuł powstał na podstawie pamiętników pandemicznych, które zostały przysłane na konkurs do Instytutu Literatury w 2020 roku. Wątek tęsknoty za podróżami wybrzmiał w wielu pamiętnikach tak, że stał się czymś porządkującym rzeczywistość: wspomnienia podróży i ich planowanie jako strukturyzowanie czasu. Wątek innego odczuwania czasu i przestrzeni wypełnia wiele refleksji osób zamkniętych w domach podczas pandemii. Wyjazdy, turystyka, wakacje to coś, na co ludzie czekają cały rok, żeby odpocząć po pracy. „Przeciwstawienie turystyki i pracy to część bardziej podstawowej opozycji: sacrum i profanum. Przeciwstawienie „świętych wakacji” i „świeckiej codzienności” ułatwia percepcję upływu czasu. Oddaje to nasz język. Zamiast podawać daty, mówimy, że coś było „w tym roku, gdy byliśmy w Rzymie” albo „to był nasz ostatni dzień w Paryżu”. Podróż jest symbolicznym modelem życia. (…) Dla indywidualistycznie zorientowanych ludzi Zachodu wakacje są na ogół lepszą częścią życia.” Dlatego tak dotkliwie ludzie odczuwają zamknięcie w domach, ponieważ są skazani na rutynę, codzienność, szarość dnia bez możliwości wyjazdu, podróży, nowych wrażeń w drodze.
Chciałabym oddać uczucia autorów pamiętników, dlatego też posługuję się ich słowami, ażeby mogli opowiedzieć sami o sobie. Ukazuję rzeczywistość ich oczami, cytuję ich opowieści o ich życiu, ich wspomnienia i plany na przyszłość, które oscylują wokół podróży, czasu wolnego, urlopu, wyjazdów, wycieczek i wypraw dalekich i bliskich.
Magdalena Łukasiuk
W moim referacie chciałabym zająć się specyficzną formą turystyki, jaką jest udostępnianie swojego domu przyjezdnym za pośrednictwem portalu Airbnb. Interesuje mnie sytuacja, w której oferta dotyczy pokoju czy części zamieszkiwanego przez gospodarza domu lub mieszkania, a więc taka, w której turysta pojawia się w czyjejś przestrzeni domowej. Wybór takiej formy zakwaterowania wiąże się dla obu stron z decyzją o wkroczeniu w czyjąś prywatność, a co za tym idzie – z redefinicją domowości gospodarza czyniącego ze swojego domu przedmiot transakcji komercyjnej. Interesują mnie napięcia strukturalne tej relacji rozciągające się pomiędzy definicjami (i leksyką) usługi, oferty, płatnego świadczenia itd. a domowością, gościnnością, rolami gospodarza i gościa. Istotna wydaje mi się tu także rola samej przestrzeni domowej i jej urządzenia, jej sprawczy wpływ na ostateczny przebieg pobytu przyjezdnego (np. jedna łazienka i kuchnia, osobne wejście, zamki w drzwiach wewnętrznych etc.). Z tej pozycji można też pokusić się o refleksję na temat tendencji prowadzących do demontażu tradycyjnego, mieszczańskiego pojęcia (i praktyki) domu.
Przyjrzę się także wpływowi portalu jako medium nadającego ramy tej hybrydowej relacji. Ciekawe jest, do jakich aspektów portal odnosi się i w jaki sposób, a jakie pozostawia w gestii zainteresowanych stron. Zastanowię się także nad czynnikami dyskomfortu i ograniczeniami, a także sytuacjami przekraczającymi granice stawiane explicite lub tylko intuicyjnie odczuwane przez obie strony.
Referat bazuje na kilkudziesięciu wywiadach indywidualnych z gospodarzami i gośćmi oraz na analizie portalu.
Dorota Mroczkowska
Zasadnicza debata nad czasem wolnym kształtowana jest dziś w pełnych sprzeczności i ambiwalencji warunkach, bowiem dążeniom do spójności, odkrywania prawdziwej czy autentycznej wolności, oraz samorozwoju towarzyszy szereg destabilizujących zjawisk związanych z funkcjonowaniem jednostki w ponowoczesnych warunkach związanych z procesami globalizacji, technologizacji, komercjalizacji czy indywidualizacji. Wskazane procesy z jednej strony poszerzają spektrum możliwości jednostki, z drugiej wnoszą szereg zjawisk decentralizujących czy fragmentaryzujących doświadczanie czasu wolnego, w skrajnych sytuacjach jego brak. Stąd coraz liczniej stawiane tezy odnośnie do kryzysu czy wręcz zaniku czasu wolnego z przestrzeni codziennych doświadczeń.
Podczas wystąpienia chciałabym się przyjrzeć przeobrażeniom, jakie dokonują się od kilkunastu lat na płaszczyźnie czasu wolnego – z jednej strony chodzi mi o deskrypcję pewnego stanu rzeczy, o odpowiedź na pytanie: jak jest?, z drugiej strony o reinterpretację empirycznych doświadczeń po to, by dokonać redefinicji pojęcia czasu wolnego i otworzyć dyskusję metodologiczną odnośnie do tego, jak go badać?.
Czas wolny ma charakter dynamiczny i negocjowany, co pokazuje, że z jednej strony pozostaje ulokowany w konkretnych ramach regulujących jego funkcjonowanie, z drugiej natomiast jednostki mają zdolność do przekształcania tych ram, czego konsekwencją jest jego ciągła otwartość i gotowość do rewizji, bieżące konstruowanie działania przez jednostki interagujące ze sobą w różnych warunkach społecznych, politycznych czy ekonomicznych.
Moje refleksje będę opierała na prowadzonych od kilkunastu lat badaniach nad problematyką czasu wolnego: grant Percepcja, adaptacja, opór. Strategie myślenia i działania społeczeństwa polskiego w projektowaniu i realizowaniu czasu wolnego (N116 27464), projekt: W kieracie codzienności: dynamika granic praca − życie w trzech typach organizacji w Polsce (fundusz statutowy Instytutu Socjologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), oraz projekt: W kieracie pandemicznej codzienności (realizowany w ramach konkursu JM Rektora UAM „Badania nad COVID-19”).
(Wyłożony)
Konrad Stępnik
Proponowane wystąpienie oparte jest na wynikach badania 15 sieci żywnościowych z 5 krajów europejskich. Wyniki badań interpretowane są w kategoriach teorii modernizacji refleksyjnej, która pozwala zrozumieć w jaki sposób oddolne inicjatywy związane z produkowaniem, przetwarzaniem i dystrybuowaniem żywności wpisują się w szersze przemiany społeczeństw nowoczesnych.
Teoria modernizacji refleksyjnej zapewnia siatkę pojęciową, która może być wykorzystywana do badania przemian systemów żywnościowych w krajach rozwiniętych. Centralnym jej punktem jest pojęcie modernizacji. Odnosi się do wypierania tradycyjnych przekonań przez zracjonalizowany namysł przekształcający strukturę i relacje społeczne. Proces ten doprowadził w przeszłości do wyłonienia się społeczeństw nowoczesnych, które przechodziły przez swoje kolejne etapy rozwoju wraz z opanowywaniem kolejnych sfer życia przez refleksyjność. Jest to zjawisko systematycznego poddawania społecznej aktywności i materialnego stosunku do przyrody rewizji ze względu na nowo zdobyte wiadomości lub nabytą wiedzę. Celem tego namysłu jest proponowanie zracjonalizowanych rozwiązań problemów pojawiających się w obrębie systemów społecznych. Nieodłączną cechą takich rozwiązań jest jednak to, że pociągają one za sobą skutki uboczne. Rozwiązując jeden zestaw problemów, przyczyniają się do wyłonienia kolejnych. Przykładowo, rozwój rolnictwa przemysłowego pozwala przezwyciężyć problem braku żywności, ale jednocześnie przyczynia się do niepożądanych zmian klimatycznych. Owe skutki uboczne rodzą konieczność tworzenia kolejnych nowoczesnych rozwiązań, których wdrażanie pociąga za sobą kolejne, nieprzewidziane wcześniej następstwa.
Refleksyjności i modernizacji towarzyszy zjawisko indywidualizacji. Bywa ona interpretowana jako „uwolnienie” jednostki od tradycyjnych ograniczeń i wpływu wielkich struktur społecznych. W rzeczywistości jest ona jednak nowym sposobem organizowania życia społecznego, który polega na przeniesieniu efektów ubocznych modernizacji na poziom życia jednostek. Nowoczesne systemy społeczne nie są w stanie w satysfakcjonujący sposób rozwiązywać swoich sprzeczności. Powoduje to, że podejmując codzienne decyzje, ludzie zmuszeni są brać pod uwagę ryzyko i efekty uboczne generowane przez instytucje społeczne.
Zjawiska te kształtują również nowoczesne systemy żywnościowe. Oparty na dużych strukturach oraz rozdzielonych w czasie i przestrzeni relacjach społecznych system przemysłowej produkcji i dystrybucji żywności ujawnia efekty uboczne swojej działalności (zanieczyszczenie środowiska, upowszechnienie wysoko przetworzonej żywności). Jednocześnie pojawiają się oddolne inicjatywy, które stanowią odpowiedź na sprzeczności systemowe. Dobrą ich egzemplifikacją są obywatelskie sieci żywnościowe.
Pojęcie obywatelskich sieci żywnościowych odnosi się do kooperatyw spożywczych, grup zakupowych i sprzedażowych, inicjatyw z zakresu rolnictwa wspieranego społecznie, lokalnych rad żywnościowych i wszelkich innych inicjatyw, w ramach których obywatele aktywnie działają na rzecz zmiany relacji w obrębie systemu żywnościowego. Działania te obejmują próby redefiniowania relacji pomiędzy konsumentami i producentami żywności oraz tworzenie innowacji społecznych, których użyteczność oceniana jest w inny sposób niż w przypadku długich, zglobalizowanych i uprzemysłowionych łańcuchów żywnościowych.
Potwierdziły to studia przypadków przeprowadzone w 2021 roku w Polsce, Niemczech, Norwegii, Włoszech i Wielkiej Brytanii. W każdym kraju analizie poddano wybrane 3 obywatelskie sieci żywnościowe angażujące aktorów zajmujących różne pozycje w obrębie systemów żywnościowych. Badania wykazały, że tego typu inicjatywy mają potencjał do tworzenia innowacji rekonfigurujących system żywnościowy. Jednym z efektów ich działania jest zwiększanie poziomu sprawczości aktorów, którzy mają niewielki wpływ na wielkie systemy żywnościowe – konsumentów, właścicieli niewielkich gospodarstw, producentów ekologicznej żywności.
(Wyłożony)
Renata Dopierała
Celem wystąpienia jest zaprezentowanie postaw wobec żywności i praktyk żywieniowych osób określających się jako zwolennicy intencjonalnego upraszczania życia (dobrowolnej prostoty). Cechą wyróżniającą ten styl życia jest ograniczanie nadmiernej konsumpcji, minimalizowanie posiadanych dóbr materialnych oraz akcentowanie pozamaterialnych aspektów życia jednostkowego. Spośród wielu zachowań antykonsumpcyjnych charakteryzujących dobrowolną prostotę (skierowanych przeciw dominującej konsumpcji głównie w warstwie deklaratywnej, w istocie zaś osadzonych w logice rynkowej) uwagę skupię na działaniach społecznych podejmowanych przez upraszczających życie w obszarze jedzenia. Analiza owych działań będzie obejmować dwa bloki tematyczne; pierwszy będzie dotyczył statusu i roli jedzenia, w drugim zrekonstruuję struktury argumentacyjne uzasadniające specyficzne dla tego stylu życia praktyki żywieniowe. W ramach pierwszego zagadnienia podjęte zostaną następujące kwestie szczegółowe: i) uwarunkowania decyzji zakupowych (w tym m.in. ilość i rodzaj nabywanej żywności, ważność jakości produktów i opakowań), ii) sposoby pozyskiwania produktów żywnościowych (np. własna produkcja, samodzielne uprawy, wymiany różnych rodzajów dóbr), iii) metody przeciwdziałania nadmiarowi i zagospodarowywania nadwyżek żywnościowych (przetwarzanie, włączanie żywności w społeczne obiegi dóbr, np. foodsharing). W ramach drugiej wiązki zagadnień przyjrzę się argumentacji towarzyszącej refleksyjnemu – w przekonaniu upraszczających życie – podejściu do zjawiska żywienia. W tym kontekście interesować mnie będzie, jakiego rodzaju dyskursy są uruchamiane w celu uzasadnienia alternatywnych postaw wobec produkcji i konsumpcji żywności (m. in. dyskursy ekokonsumpcji, zrównoważonego rozwoju, (nie-)marnowania żywności, zero waste itp.). Rozwinięciem i dopełnieniem tego wątku będzie wskazanie diet preferowanych przez upraszczających życie oraz opis praktyk przygotowywania i spożywania posiłków (ich celebracja i rytualizacja), jako jednego z elementów wyznaczających niematerialnie pojmowaną jakość życia. Materiał badawczy będą stanowić źródła zastane w postaci fragmentów książek, podcastów i blogów wytwarzanych przez zwolenników dobrowolnej prostoty.
