Metodyka, etyka i praktyka badawcza – badania społeczne w czasie kryzysu społecznego na przykładzie pandemii

Grupa tematyczna

Numer: G09
Organizacja: Sylwia Męcfal (UŁ), Adrianna Surmiak (UW)
Pasmo, godzina:
II 15.09, 16:00-17:30
Miejsce: SGGW, BUD. 34, Sala 3/82
Słowa kluczowe: badania społeczne w czasach kryzysu, etyka badawcza, metody badań społecznych, pandemia, praktyka badawcza
Sekcje: Sekcja Metodologii Badań Społecznych

Referaty w części 1, pasmo II 15.09, 16:00-17:30

Badania społeczne w pandemii – strategie metodologiczne i etyczne

Katarzyna Kalinowska

Spowodowane przez pandemię i lockdown przeobrażenia relacji międzyludzkich i życia społecznego pociągnęły za sobą zmiany praktyk badawczych w obszarze nauk społeczno-humanistycznych. Kryzysowe warunki realizacji badań w pandemii wywołały konieczność wypracowania sposobów radzenia sobie z nową sytuacją w życiu zawodowym badaczek i badaczy.
W referacie zaprezentuję wyniki pilotażowych badań dotyczących strategii metodologicznych i etycznych przyjmowanych przez badaczy społecznych i humanistycznych w pierwszej fali pandemii COVID-19. Badania przeprowadził zespół w składzie: Beata Bielska, Katarzyna Kalinowska i Adrianna Surmiak w kwietniu i maju 2020 roku. W badaniach wykorzystałyśmy metodę ankiety jakościowej. Na podstawie wypowiedzi badaczek i badaczy wyróżniłyśmy trzy podejścia do kwestii etycznych w trakcie pandemii: niezmienne (nothing has changed), zorientowane na szansę (opportunity-oriented) i ostrożnościowe (precautionary) (Surmiak et al. 2022). W toku dalszych analiz wyróżniłyśmy cztery główne strategie metodologiczne stosowane przez badaczy i badaczki społeczne w pandemii: rezygnacja, zawieszenie, kontynuacja, (re)konstrukcja (Kalinowska et al. nieopublikowane). Strategie te i stosowane rozwiązania nie były jednorodne i można przypuszczać, że wpływają na nie zarówno czynniki indywidualne (np. kompetencje badawcze, wrażliwość etyczna), jak i czynniki instytucjonalne (np. sposób finansowania badań, wsparcie udzielane w miejscu pracy).

---

Badania społeczne w pandemii – strategie metodologiczne i etyczne

Sylwia Męcfal

Sytuacja pandemii i kwarantanny społecznej wpłynęła na wszystkie dziedziny naszego życia, w tym także na tematykę oraz sposób prowadzenia badań społecznych. Badacze i badaczki, którzy w tym okresie realizują lub planowali realizować projekty badawcze oparte na bezpośrednim kontakcie z uczestnikami, stanęli przed wieloma wyzwaniami nie tylko natury metodologicznej i praktycznej, ale i etycznej. Szczególnie ważna w tym momencie jest refleksja nad dostępnymi możliwościami prowadzenia badań oraz ich konsekwencjami dla jakości badań i dobrostanu zaangażowanych w nie podmiotów.
David Neal w rozmowie ze Scottem Knowlesem (2021), dotyczącej reakcji badaczy katastrof na sytuację pandemii, zwraca uwagę na konieczność spojrzenia długofalowego w badaniach społecznych, zwłaszcza w obszarach badawczych, które zostały szczególnie dotknięte przez pandemię, np. socjologia medycyny, badania grup podatnych na zranienie, wykluczonych. Jego zdaniem badania nawet najtrudniejszych obszarów życia społecznego są konieczne, ale nie wystarczy idea „socjologii gorącej” czy też, posługując się terminologią badaczy katastrof, rapid methodology. Potrzebne jest spojrzenie charakterystyczne dla slow disaster research (Knowles 2014, 2020).
W referacie na podstawie przeglądu literatury przedmiotu przyjrzę się temu, jakie rozwiązania metodyczne, praktyczne i etyczne stosowane były podczas pandemii w projektach z zakresu badań społecznych (także w projektach badawczych nurtu disaster research), jakie problemy napotykano, a także zastanowię się nad tym, jakie zmiany, wprowadzone podczas pandemii, mogą zostać włączone do praktyki badawczej.

---

Konkurs „Pamiętniki Pandemii” – metodologiczne, praktyczne i etyczne wyzwania

Justyna Kościńska, Małgorzata Łukianow

Podczas wystąpienia zaprezentujemy założenia metodologiczne projektu badawczego „Pamiętniki Pandemii”, będącego wspólną inicjatywą socjologów z Uniwersytetu Warszawskiego i Polskiej Akademii Nauk. Badanie czerpie z zapoczątkowanej przez Znanieckiego oraz Thomasa (1918-1920) metody analizy dokumentów osobistych, która sprawdza się w warunkach lockdownu, a więc – w sytuacji braku bezpośredniego kontaktu z osobami badanymi. Co więcej, metoda dokumentów osobistych towarzyszyła badaczom życia społecznego w okresach dużych zmian społecznych. Wreszcie, projekt „Pamiętniki Pandemii” skorzystał na tym, że okres pandemii skłaniał do zapisywania swoich doświadczeń, obserwacji i stanów emocjonalnych wywołanych pandemią, co było widoczne między innymi w mediach społecznościowych.

Zachęcając do prowadzenia i przesyłania pamiętników pisanych od początku pandemii do 15 czerwca 2020 roku, chcieliśmy zgromadzić możliwie jak najszersze spektrum relacji osób mieszkających w Polsce oraz Polaków mieszkających poza granicami kraju. Interesowało nas życie codzienne w pandemii: w jaki sposób zmieniają się codzienne praktyki pamiętnikarzy – czy i jak okres kwarantanny wpływa na ich plan dnia, relacje, sposoby podejmowania pracy, rozrywki.

Realizacja badań w czasie lockdownu pociągnęła za sobą szereg konsekwencji o charakterze organizacyjnym oraz etycznym. Działając w swoistym “laboratorium badawczym”, którym stała się pandemia Covid-19, stanęliśmy przed różnorodnymi pytaniami: w jaki sposób realizować i propagować badanie tak, by nie podsycać lęków i niepokojów społecznych? Jak analizować pamiętniki zawierające trudne, osobiste relacje i opisujące indywidualne dramaty? Jak zadbać o komfort osób uczestniczących w badaniu, jak i samych badających? Jak oddzielić konkurs od projektu badawczego? Podczas prezentacji zaprezentujemy szereg rozwiązań, które przyjęliśmy podczas przeprowadzania projektu, takich jak szczególna dbałość o anonimizację, czy standardy „reklamowania” konkursu.

Na konkurs nadesłano 404 pamiętniki, z czego 17 w formie rękopisów. Grupa pamiętnikarzy była bardzo zróżnicowana. Autorzy reprezentowali osoby w różnym wieku, o różnym wykształceniu i statusie społeczno-ekonomicznym. Wśród zgłoszonych tekstów dominowały te przesłane przez mieszkańców dużych miast. Swoją reprezentację mieli też mieszkańcy mniejszych miejscowości i wsi. Same teksty też były bardzo zróżnicowane: od jednostronicowych, po liczące nawet około 200 stron. Wszystkie pamiętniki zostały udostępnione w ramach Archiwum Danych Jakościowych Polskiej Akademii Nauk.

Prezentowane badanie może stanowić punkt wyjścia do dyskusji nad metodyką, etyką i praktyką badawczą w czasie kryzysu społecznego, jakim jest pandemia COVID-19. Pozwala również zadać pytania o skuteczność metody pamiętnikarskiej oraz jej przyszłość w naukach społecznych. Liczne zgłoszenia konkursowe oraz ich zróżnicowanie ukazuje szeroką społeczną potrzebę zapisu przeżyć związanych z tamtym okresem. Niewątpliwie zebrany materiał jest unikalnym zapisem doświadczania i opisywania pandemii koronawirusa oraz stanu izolacji. Daje on szansę na przyjrzenie się, jaką funkcję spełnia narratywizowanie własnych doświadczeń w momencie niepewności społecznej.

---

Przerwane narracje. O (dys)kontynuacji badań z kobietami z doświadczeniem raka piersi zrzeszonych w organizacji pacjenckiej.

Katarzyna Słaby

Od marca 2019 realizuję badania terenowe w dwóch stowarzyszeniach pacjenckich – stowarzyszeniu kobiet z doświadczaniem raka piersi („Amazonki”) oraz mężczyzn po raku prostaty („Gladiator”) w jednym z miast w centralnej Polsce. Badania te dotyczą sposobu narratywizacji choroby nowotworowej oraz bycia członkinią/członkiem Stowarzyszenia pacjenckiego.
Stowarzyszenie kobiet zorganizowane jest w oparciu o model bliskiej społeczności, miejsca tworzenia się więzi, poczucia przynależności i wspólnie przeżywanej codzienności.
Projekt zaplanowany był tak, aby czas zapraszania do wywiadów pogłębionych poprzedzony był moją wielomiesięczną obecnością w Stowarzyszeniu, tak aby możliwie zminimalizować dyskomfort przyszłych rozmów. Przez ten czas uczestniczyłam w codziennych jak i wyjątkowych wydarzeniach z życia Stowarzyszenia, towarzysząc moim partnerkom w badaniu przy różnych okazjach. Nadejście pandemii Covid-19 gwałtownie przeorganizowało dynamikę projektu. Z chwilą wprowadzenia lockdownu w marcu 2020 moje badania dalekie były od ukończenia, jednak nie zdecydowałam się na przeprowadzanie wywiadów telefonicznych mimo sugestii, że powinnam kontynuować badania inną metodą/techniką. Jednak tematyka wywiadów w połączeniu z niemożnością stworzenia komfortowej atmosfery przez badaczkę (kontakt wzrokowy, fizyczna obecność wraz z niewerbalną stroną konwersacji dającej poczucie zrozumienia i bezpieczeństwa) oraz brak, nieraz, swobodnych warunków w domu Rozmówczyń do odbycia takich rozmów, sprawiły, że nie zdecydowałam się na to.
Do czasu aż nie uznałam wraz z moimi partnerkami w badaniu, że osobiste spotkanie będzie bezpieczne, utrzymywałam z nimi kontakt telefonicznie, ale nie po aby przeprowadzać wywiady, ale po to, aby dowiedzieć się o stan zdrowia, samopoczucie czy po prostu porozmawiać na różne tematy w czasie tej szczególnej izolacji.
Poza zawodowym zaangażowaniem temat moich badań pozostaje dla mnie bliskim także z powodu moich rodzinnych historii nowotworowych. Od czasu kiedy zajęłam się tym tematem, po raz pierwszy w 2012 roku, moje badania stanowią pewną ciągłość, pewną narrację dochodzenia do bycia badaczką doświadczenia osób po nowotworze, prowadzenia badań, ale też ujawniania i przyglądania się swoim wątkom autobiograficznym. Pandemia spowodowała mocne przerwanie tej opowieści, co stanowiło dla mnie sytuację trudną i stresującą ze względu na obowiązujące mnie terminy, ale przede wszystkim – ze względu na strach o życie i zdrowie moich partnerek w badaniu, które ze względu na wiek i osłabiony układ odpornościowy wypełniały znamiona grupy szczególnego ryzyka.
Ten regularny kontakt sprawił, że z czasem zaczęłam przyglądać się tym wydarzeniom jako swego rodzaju kontynuacji badań, ale na innych zasadach i być może z refleksją czym właściwie są „dane”. Długoterminowe przebywanie w terenie zastąpione zostało kontaktem telefonicznym, a później – serią wyjazdów terenowych, jednak w dużej ostrożności wobec przebywania tam stale z uwagi na możliwe zmiany w obostrzeniach z dnia na dzień czy możliwości zachorowania mojego lub kogokolwiek ze Stowarzyszenia.
Pandemia w moich badaniach odsłoniła pewną nieodporność na okoliczności „tradycyjnie” pojmowanej etnografii, zbliżając moje wysiłki do etnografii określonej mianem „etnografii patchworkowej” (Günel, Varma, Watanabe 2020), sfragmentaryzowanej, ale wciąż utrzymującej pewien metodologiczny rygor. Etnografii zorientowanej na inne „bycie” w terenie z uważnością na zmieniające się warunki, rezygnującej z imperatywu linearności badań i ich „produktywności”, godzącej się na to, że zaplanowane wcześniej procesy nie niosą obietnicy stałości, a zmiana ich dynamiki może stać się szansą na inne pojmowanie badań i ich ograniczeń, jak i produkowanych przez te badania wiedzy i relacji. To także próba ponownego przyjrzenia się temu, czy można utrzymać podział miedzy „domem”, „życiem”, a „terenem” i co to ewentualne zamazywanie granic może oznaczać dla badań jak i samej badaczki.

---

Możliwości, ograniczenia i etyczność prowadzenia wywiadów biograficznych zdalnie

Anna Dolińska

Opowiedzenie historii swojego życia wydaje się z pozoru prostym zadaniem, co skutkuje niejednokrotnie iluzorycznym przekonaniem, że prowadzenie badań w oparciu o metodę biograficzną jest proste i niemal każdy/a badacz/ka może je realizować. W efekcie, materiały biograficzne bywają zbierane bez należytego przygotowania metodologicznego, a to skutkuje trywializującym podejściem do tychże materiałów w procesie analizy (Kaźmierska 2012, Waniek 2020, Kaźmierska, Waniek 2020). Podczas gdy specyfika interakcyjna sytuacji badacz/ka-badany/a, która zachodzi w trakcie prowadzenia biograficznych wywiadów narracyjnych oraz sekwencyjność faz rzetelnie przeprowadzonego wywiadu pociąga za sobą szczególnie wiele dylematów natury etycznej.

Pandemia koronawirusa COVID-19 i wielomiesięczny lockdown postawiły badaczy społecznych przed problemem – czy wskazane i etyczne jest kontynuowanie realizacji badań jakościowych online? W przypadku zespołu realizującego projekt NCN „Naukowcy mobilni kulturowo? Doświadczenie awansu społecznego w perspektywie narracyjnej”, który w momencie ogłoszenia lockdownu w marcu 2020 roku był w trakcie realizowania badań, był to dylemat, czy wskazane i etyczne jest kontynuowanie realizacji wywiadów biograficznych online, uwzględniając specyfikę tej metody?

Już przed pandemią ukazywały się opracowania omawiające możliwości wykorzystania narzędzi zdalnych do prowadzenia np. wywiadów pogłębionych, grup fokusowych czy jakościowych badań podłużnych, i wskazywały na szereg zalet prowadzenia wywiadów online (Lo Iacono, Symonds, Brown 2016, Archibald i in. 2019, Parncutt, Seither-Preisler 2019). W wystąpieniu skupię się na wywiadach biograficznych i omówię szereg przeciwwskazań jak i dyskusyjnych korzyści z realizacji wywiadów narracyjnych za pośrednictwem komunikatorów internetowych, odnosząc się do specyfiki tej metody zbierania materiału oraz doświadczenia zdobytego podczas realizacji projektu „Naukowcy mobilni kulturowo”.

Wnioski, które zaprezentuję, nie są jednoznacznymi rekomendacjami dla wszystkich badaczy i badaczek społecznych pracujących metodą biograficzną, a efektem (autoetnograficznych) refleksji metodologicznych, które towarzyszyły nam w ramach konkretnego projektu badawczego podczas wewnętrznych dyskusji zespołu, prowadzonych w trakcie seminariów, asynchronicznie przez aplikację Slack, oraz obserwacji osób realizujących projekt w czasie pandemii COVID-19. Opierają się one na eksperymencie metodologicznym i decyzji o zrealizowaniu próbnie 3 wywiadów narracyjnych za pomocą platformy Zoom. Motywy podjęcia takiej decyzji były dwojakie – na wyraźną prośbę dwóch badanych, oraz ze względu na odległość geograficzną w przypadku trzeciej osoby. Pomimo trzech odmiennych doświadczeń (pierwszy wywiad był „nieudany”, drugi „udany”, trzeci niereprezentatywny) zdecydowaliśmy się realizować kolejne wywiady wyłącznie twarzą w twarz. Podczas wystąpienia, zaprezentuję argumenty, które przeważyły o takiej decyzji zespołu badawczego.

---

Wyzwania badań ewaluacyjnych w czasach pandemii: wielka improwizacja, czy racjonalne modyfikacje?

(Wyłożony)
Magdalena Dudkiewicz

Badania ewaluacyjne stanowią obowiązkowy i oczywisty element realizacji wielu projektów władz lokalnych obejmujących działania na rzecz mieszkańców, przede wszystkim w zakresie profilaktyki i pomocy. Referat będzie dotyczył badań realizowanych w trakcie pandemii COVID-19 na zlecenie Biura Pomocy i Projektów Społecznych Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy.
Realizacja badań wymagała zarówno modyfikacji w zakresie metodologii (związanych z „przejściem” na kontakty zdalne lub hybrydowe), jak i zakresu merytorycznego: pandemia wymusiła dołączenie komponentu radzenia sobie przez poddawane ewaluacji podmioty (samorządy dzielnicowe oraz organizacje pozarządowe) w całkowicie nowej sytuacji oraz możliwości bieżącego modyfikowania przez zleceniodawców wymogów w zakresie wymogów stawianych realizatorom w zakresie sposobów działania.
Omówione zostaną doświadczenia z ewaluacji następujących programów: przeciwdziałania przemocy w rodzinie, przeciwdziałania zakażeniom HIV-AIDS, przeciwdziałania uzależnieniom (od alkoholu i od narkotyków).

---

Etyczne strategie projektów międzynarodowych na przykładzie badania „Social distancing survey” (2019-2020), zrealizowanego przez Academia Sinica, National Taiwan University

(Wyłożony)
Alicja Łaska-Formejster

Pandemia Covid-19 w znaczący sposób zmieniła nie tylko rzeczywistość społeczną ale i badawczą, co było/jest powszechnie doświadczane i poddawane analizom zarówno w rozważaniach teoretycznych, jak i w obszarze badań empirycznych. Zmiana ta zachodziła czasami procesualnie, innym razem miała charakter dynamiczny, nagły. Ograniczenia związane chociażby z możliwością przemieszczania się w przestrzeni publicznej, czy między krajami i kontynentami zmusiły obywateli, a wśród nich badaczy, do reorganizacji planów projektowych, najczęściej tych których istotą był bezpośredni kontakt z badanymi. Tak graniczna zmiana społeczna („być może paradoksalnie, a być może naturalnie”) przyczyniła się także do intensyfikacji inicjacji badań, których celem była analiza wpływu pandemii (we wszystkich jej wymiarach) na wszelkie aspekty i formaty życia. A zatem, tak jak w wybranych obszarach pandemia ograniczyła lub uniemożliwiła realizację badań, tak w innych zintensyfikowała i była katalizatorem dla określonych przedsięwzięć analitycznych.
To co wydaje się interesujące z perspektywy badacza, to m.in. wyodrębnienie czynników wpływających na rozstrzygnięcia metodologiczne na poziomie projektowania badań społecznych, decyzji dotyczących ich przebiegu w czasach pandemii COVID-19, oraz analiza czynników inicjujących, mobilizujących prace zespołowe i poddające pod refleksję zasady tej współpracy. Za Anną Urbaniak czynniki wpływające na badania społeczne w czasach pandemii COVID-19 można podzielić na trzy grupy: (1) czynniki wynikające z natury samej pandemii, (2) czynniki wynikające ze sposobów zarządzania pandemią oraz (3) czynniki wynikające ze społecznego postrzegania pandemii. W proponowanym wystąpieniu pragnęłabym odnieść się pośrednio do drugiej grupy czynników, do których zalicza się (…) sposoby definiowania grup ryzyka, wprowadzany rygor sanitarny i środki zapobiegające zarażeniom, gdyż celem badania, do realizacji którego powstał międzykontynentalny zespół badawczy, były konsekwencje dystansu społecznego wprowadzonego, jako jeden ze środków zapobiegawczych, ograniczających liczbę zakażeń.
Na przykładzie tego konkretnego projektu badawczego, w którym uczestniczyli przedstawiciele 5 uczelni wyższych z 5 różnych kontynentów, pragnę poddać pod dyskusję zasady obowiązujące zarówno na etapie inicjacji (2019), realizacji (2019/2020), jak i wykorzystania wyników tego badania. Dość zaskakującymi dla mnie jako członkini zespołu były zarówno sugestie dotyczące mobilizowania respondentów do udziału w internetowym badaniu ankietowym, zasady dotyczące udostępnienia, jak i publikacji jego wyników. Tematyka wystąpienia dotyczyłaby zatem strategii i rozwiązań metodologicznych oraz zasad etycznych zastosowanych w tym konkretnym badaniu, zrealizowanym przez Instytut Socjologii na Narodowym Uniwersytecie Tajwańskim.

1. Urbaniak, A. (2020). Wpływ pandemii COVID-19 na badania społeczne dotyczące starości i starzenia się. W: M. Ćwiklicki, K. Sienkiewicz-Małyjurek, (red.). Ekonomia Społeczna. Przedsiębiorczość społeczna w czasie kryzysu (s. 11–21). Kraków: Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie.

---

Wpływ obostrzeń sanitarnych na realizację badań terenowych w społeczności zróżnicowanej wyznaniowo

(Wyłożony)
Paweł Orzechowski

Rok 2020 zapisze się jako przełomowy, głównie ze względu na pojawienie się realnego zagrożenia dla zdrowia i życia w postaci pandemii COVID-19. Problem, który w bardzo krótkim czasie stał się globalny pociągnął za sobą szereg konsekwencji, spowodowanych stopniowym wprowadzaniem przez poszczególne rządy państwowe obostrzeń i restrykcji, mających na celu zminimalizowanie transmisji koronawirusa. Skutki pandemii odczuli również badacze społeczni, którzy w obliczu trudności (związanych choćby z dotarciem do respondentów) musieli zredefiniować założenia planowanych przedsięwzięć.

W wystąpieniu chciałbym podzielić się własnymi przemyśleniami i spostrzeżeniami dotyczącymi konieczności wprowadzenia zmian w metodologii zrealizowanego projektu, w którym brałem udział jako jeden z kierowników. Tematem przedsięwzięcia było lokalne zróżnicowanie religijne i jego dynamika społeczna i kulturowa, występujące w gminie Brzeziny. Badanie zostało zrealizowane we wrześniu 2020 roku (pomiędzy tzw. pierwszą i drugą falą pandemii w Polsce) i było połączone z wyjazdem studentów jednej z warszawskich uczelni, którzy w tym czasie odbywali praktyki zawodowe. W projekcie wykorzystano kilka wybranych technik i metod badawczych: obserwację uczestniczącą, indywidualne wywiady pogłębione i wywiady kwestionariuszowe oraz zogniskowane wywiady grupowe (minigrupy). Każda z nich wymagała wprowadzenia pewnych modyfikacji zarówno w fazie konceptualizacji, jak i terenowej.

Wybrane problemy, które zostaną szerzej omówione dotyczą:
• Zapewnienia środków ochrony uczestnikom obozu naukowo-badawczego i respondentom, czyli płynu do dezynfekcji rąk i maseczek.
• Obaw wśród badanych przed spotkaniem face-to-face z badaczami-studentami.
• Wykorzystywania sytuacji pandemicznej do odmowy uczestnictwa w rozmowie/spotkaniu.
• Zmian schematów doboru respondentów spełniających określone kryteria, zwłaszcza na etapie rekrutacji do zogniskowanych wywiadów grupowych.
• Konstrukcji minigrup zamiast klasycznych wywiadów fokusowych.
• Modyfikacji narzędzi badawczych.
• Komplikacji związanych z dotarciem do respondentów (przykładowo konieczności odbywania przez nich kwarantanny i przebywania w izolacji).
• Nałożenia się niedogodności związanych z małą liczebnością interesujących badaczy grup wśród wyznawców mariawityzmu.
• Tzw. „rezygnacji w ostatniej chwili” z uczestnictwa w wywiadzie/dyskusji.
• Występowania dodatkowych trudności na płaszczyźnie etycznej i emocjonalnej.

W referacie zostaną ponadto poruszone wątki, odnoszące się do:
• Praktycznych rozwiązań badawczych w projekcie zorientowanym na poznanie: relacji w zróżnicowanej kulturowo społeczności lokalnej oraz pierwszych skutków pandemii w życiu respondentów.
• Zmian w postrzeganiu i wykorzystywaniu badań terenowych.
• Dalszych perspektyw realizacji przedsięwzięć badawczych w reżimie sanitarnym.
• Edukacji kolejnych pokoleń studentów i kształtowania ich postaw etycznych wobec szeroko pojętego terenu, a zwłaszcza respondentów i interlokutorów.

---