Teoria strukturalno-demograficzna została zapoczątkowana przez Jacka Goldstone’a i jest jednym z najistotniejszych wkładów w badaniach nad przyczynami rewolucji jako efektu długookresowych procesów demograficznych, ekonomicznych i instytucjonalnych. Teoria została zaadaptowana i rozwinięta m.in. przez Petera Turchina do objaśniania okresów niestabilności politycznej (rewolucje, wojny domowe, upadki państw) w imperiach agrarnych, a następnie przeformułowana do wyjaśniania (a nawet przewidywania) takich zjawisk w państwach postindustrialnych. Atutem teorii jest jej ścisły, zmatematyzowany charakter, pozwalający na analizowanie hipotetycznej dynamiki wyłaniającej się z postulowanego układu równań, jak również na empiryczne testowanie teorii oparte na statystycznym wnioskowaniu przy wykorzystaniu ilościowych danych historycznych. Z tego też powodu, model strukturalno-demograficzny łączony jest z kliodynamiką – tj. matematycznym modelowaniem i prognozowaniem procesów historycznych.
W adaptacji Petera Turchina teoria strukturalno-demograficzna testowana była głównie na krajach zachodnich (Europa Zachodnia, USA) i państwach o wysokim poziomie niezależności geopolitycznej (Rosja). Niestabilność polityczna wyjaśniania jest w ich przypadku głównie wewnętrznymi charakterystykami społeczeństw, a nie „szokami zewnętrznymi” (tj. czynnikami spoza danego analizowanego systemu). Interesujące wydaje się być pytanie o możliwość stosowania tej teorii do krajów półperyferyjnych (jak np. Polska), w których procesy niestabilności politycznej wydają się mieć własną, autonomiczną dynamikę, ale jednocześnie w znacznym stopniu uzależnione są od dynamiki krajów sąsiednich. W przypadku Polski, państwa te (Niemcy, Rosja) były zarazem głównymi aktorami geopolitycznymi przez znaczną część nowożytnej historii. W takim przypadku wyjaśnianie procesu strukturalno-demograficznego może wymagać sprzężenia ze sobą modeli dla kilku krajów.
W referacie chciałbym przedstawić dotychczasowe wyniki moich analiz procesu strukturalno-demograficznego Polski (od średniowiecza po współczesność). Przedyskutuję w nim zagadnienia teoretyczne, napotkane problemy metodologiczne, wstępne wnioski oraz wskażę potencjalne kierunki (i bariery) dla dalszych badań w tym obszarze.
