Historia polskiej socjologii jest odbiciem lustrzanym rzeczywistości historycznej Polski w jej społecznym, gospodarczym, politycznym i kulturowym wymiarze. Przez ponad 100 lat rozwoju na polskich uniwersytetach dyscyplina ta podlegała zewnętrznym przeobrażeniom historycznym, czerpiąc z nich jednocześnie materiał badawczy. Z jednej strony była odpowiedzią na opóźnione w polskich realiach przejście od tradycyjnego i agrarnego systemu społeczno-ekonomicznego do biurokratycznego, przemysłowego, klasowego, ale i demokratycznego. Z drugiej strony wyznaczała kierunki nowoczesnego i naukowego myślenia o polskim społeczeństwie, rejestrując jego przemiany pod wpływem złożonych procesów modernizacyjnych. Fakt ten bezsprzecznie nadaje jej spuściźnie bogatą wartość historyczną. Socjologia odegrała bowiem znaczącą rolę w toczonej m.in. w PRL dyskusji o osiągnięciach industrializacji, urbanizacji, o przeobrażeniach struktury klasowej i zawodowej polskiego społeczeństwa czy też o nowych instytucjach, zachowaniach i normach społecznych. Poza tym była prawdopodobnie jedynym parametrem pojawiających się blokad i niepowodzeń w rozwoju społeczno-gospodarczym okresu państwowego socjalizmu.
Specyfika historii socjologii okresu PRL, analizowana z perspektywy modernizacji, wymaga postawienia pytań o całościowy rozwój tej dyscypliny – od organizacji studiów socjologicznych na uniwersytetach po rozwój szkół socjologicznych, nurtów badawczych i teoretycznych, rozwój społeczności socjologów, jej dylematy natury politycznej i ideologicznej jak i sukcesy i ograniczenia w badaniach. W końcu wymaga pytania o jej stosunek do tradycji okresu dwudziestolecia międzywojennego.
Zarysowany tu kierunek rozwoju polskiej socjologii wyznacza ramy badawcze mojego referatu. Jego głównym celem będzie omówienie założeń badawczych historycznego rozwoju polskiej socjologii w kontekście procesów modernizacji w okresie PRL oraz jej znaczenia i merytorycznego wkładu w refleksję nad przemianami społecznymi i gospodarczymi. Analiza osiągnięć i ograniczeń badań polskich socjologów przebiegać będzie na podstawie krytycznej analizy źródeł archiwalnych polskich uniwersytetów i instytucji naukowych oraz literatury socjologicznej. Takie ujęcie tematu pozwoli na nowatorskie spojrzenie na całość historii polskiej socjologii w latach 1944-1989. Ponadto da możliwość zrozumienia uwarunkowań rozwoju polskiego społeczeństwa w ostatnim stuleciu – jego transformacji socjalistycznej oraz jej późniejszych następstw, chociażby w postaci współczesnego sporu o tożsamość narodową.
