Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce w świetle Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2021 roku
Grupa tematyczna
Numer: G18
Organizacja: Kamilla Dolińska (UWr), Sławomir Łodziński (UW)
Pasmo, godzina:
V 17.09, 11:00-12:30
Miejsce: WYDZIAŁ LINGWISTYKI UW, Sala 1.025
Słowa kluczowe: metodologia, mniejszości narodowe i etniczne, Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań
Sekcje: Sekcja Socjologii Etniczności
Próby określenie charakteru struktury etnicznej społeczeństwa oraz liczebności poszczególnych grup składających się na nią, budzą zawsze duże emocje tak ze strony władz państwowych i większości, jak i samych mniejszości. Stają się one nierzadko przyczyną napięć i konfliktów etnicznych. Statystyki na ten temat nie są bowiem jedynie „zwykłymi liczbami”, lecz odgrywają istotną rolę społeczną i polityczną. Decydują one bowiem o polityce państwa wobec tych społeczności, jak i przesądzają o ich publicznym zaistnieniu i sile działania. Dotyczy to zwłaszcza danych etnicznych uzyskiwanych ze spisów powszechnych ludności, dotyczących tożsamości narodowej i etnicznej, języka, wyznania i/lub obywatelstwa. Uzyskane w nich informacje pozostają często podstawowym i jedynym źródłem informacji statystycznej o etnicznym, językowym i religijnym zróżnicowaniu populacji danego kraju. Wynika to nie tylko z jego powszechnego charakteru, ale także i z tych powodów, że inne sposoby zbierania danych na ten temat (jak np. sondaże) nie obejmują wszystkich grup etnicznych z powodu ich małej liczebności lub rozproszenia na terenie całego kraju, a danych z rejestrów administracyjnych na ten temat brakuje.
Dyskusje i emocje dotyczące tych kwestii pojawiły się już w naszym kraju w związku ze spisem ludności przeprowadzonym w 2002 r., jak i w 2011 r. Dotyczyły one liczby i sformułowań pytań o tożsamość etniczną oraz język, stosowanej metodologii spisowej oraz publikacji ich wyników. Przedstawiciele mniejszości narodowych uważają, że problemy zaistniałe w trakcie przygotowania do obu spisów, ich realizacja i metodologia opracowania jego wyników podważała zasadność otrzymanych rezultatów oraz ich wykorzystanie do realizacji przepisów Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym z 2005 r.
Celem obrad proponowane grupy będzie zatem, w nawiązaniu do kwestii związanych z dwoma wcześniejszymi spisami, przedyskutowanie:
– problemów przygotowań do NSP 2021,
– zastosowanej metodologii pytań etnicznych,
– zastosowanej techniki przeprowadzenia spisu (w formie zdalnej)
– oceny uzyskanych wyników etnicznych w spisie powszechnym ludności w 2021 r. W dyskusji wezmą udział organizatorzy spisu (czyli przedstawicieli GUS-u), przedstawicieli samych mniejszości oraz badaczy zagadnień etnicznych. Według zapowiedzi GUS-u pierwsze wyniki powinny znane w końcu 2021 r. Tematyka i charakter proponowanej grupy nawiązują do tych, które zostały zorganizowane po spisie 2002 r. w trakcie OZS w Poznaniu w 2004 r. oraz po spisie w 2011 r. w trakcie OZS w Szczecinie w 2013 r. Ich efektem była każdorazowo publikacja zbiorowa na ten temat wydana w ramach serii pozjazdowej.
Zofia Bichniewicz,
współautorzy: Marta Chmielevska, Katarzyna Czarnecka, Tomasz Detlaf, Klaudia Dobrasz, Nicole Jung, Jagoda Szmytkowska, Wojciech Tkaczuk, Gabriela Zdrodowska
Celem referatu będzie przedstawienie wyników wywiadów przeprowadzonych z przedstawicielami wszystkich mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności kaszubskiej i śląskiej w Polsce dotyczącej problemów przygotowań oraz odbioru pytań etnicznych oraz zastosowanej techniki przeprowadzenia spisu (w formie zdalnej) w spisie powszechnym ludności w 2021 r. Będziemy się koncentrować na reakcjach środowiska mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym (kaszubskim) oraz na tych grupach etnicznych (narodowych), które pragnęły zaistnieć publicznie w trakcie spisu (w tym przede wszystkim na grupie śląskiej). Szczególną uwagę będziemy zwracać na kwestie legitymizacji spisowych pytań etnicznych z perspektywy etnicznych grup mniejszościowych (w tym postawach wobec nich przedstawicieli i organizacji uznanych mniejszości narodowych i etnicznych, a także innych grup etnicznych domagających się uznania) oraz zmianie polegającej na przejściu od badania struktury etniczno-językowej całej populacji kraju do ukazywania zróżnicowanych tożsamości etniczno-językowych mieszkańców Polski.
Dyskusje i emocje dotyczące tych kwestii pojawiły się już w naszym kraju w związku ze spisem ludności przeprowadzonym w 2002 i 2011 r. Dotyczyły one liczby i sformułowań pytań o tożsamość etniczną oraz język, stosowanej metodologii spisowej oraz publikacji ich wyników. Przedstawiciele mniejszości narodowych uważają, że problemy zaistniałe w trakcie przygotowania do obu spisów, ich realizacja i metodologia opracowania jego wyników podważała zasadność otrzymanych rezultatów oraz ich wykorzystanie do realizacji przepisów Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym z 2005 r.
Podstawą referatu są wywiady przeprowadzone jesienią 2021 r. – zimą 2022 r. w ramach specjalnego seminarium badawczego w Wydziale Socjologii UW („Mniejszości narodowe i etniczne w spisie powszechnym ludności w Polsce w 2021 roku (NSP2021). Założenia, przebieg i odbiór społeczny spisowych pytań etnicznych”).
Katarzyna Warmińska
Trzy ostatnie Spisy Powszechne objęły pytania o tożsamości etnokulturowe, co niewątpliwie stanowi ważny kontekst analizy procesów etnicznych zachodzący zwłaszcza wśród członków mniejszości. Rolę spisów, ich metodologii, towarzyszącego im dyskursu i szerszego kontekstu społeczno-politycznego można ujmować wielorako. W centrum mojej uwagi znajdzie się przedstawienie potencjalnego wpływu statystycznego badania na procesy identyfikacyjne zachodzące w tych społecznościach, zwłaszcza w sytuacji, gdy statystyczny kategorialny realistyczny opis spotyka się z dużo bardziej złożoną, wielowymiarową kwestią tożsamości społecznej jednostki. Studiując działania przedstawicieli mniejszości na przestrzeni ostatnich dwóch dekad w kontekście spisów możemy dostrzec swoiste negocjacje między wymogami, jakie niesie tego typu badanie, dążeniami do uzyskania uznania danego grupowego samoopisu a wspomnianą potrzebą samookreślenia realizowana przez poszczególne jednostki. Można tu wskazać na kilka strategii realizowanych zwłaszcza przez grupowych liderów, co będzie przedmiotem rozważań w referacie. Jak pisali David I. Kertzer and Dennis P. Hogan (2009) badanie związku między spisem powszechnym a kształtowaniem się i ewolucją tożsamości zbiorowych, kieruje uwagę na procesy polityczne tym samym na zmagania między różnymi podmiotami o władzę nazywania, kategoryzowania a tym samym do tworzenia rzeczywistości społecznej.
Paweł Popieliński
Autor przedstawi kulisy przygotowania i przeprowadzenia Narodowego Spisu Powszechnego w 2021 roku wśród największej mniejszości narodowej w Polsce, tj. mniejszości niemieckiej. Skupi się on przede wszystkim na aspektach kampanii przygotowującej członków mniejszości niemieckiej oraz osoby pochodzenia niemieckiego do spisania się w spisie ludności w roku 2021. Zostaną także ukazane kwestie społeczne i polityczne postrzegania przeprowadzenia tego spisu ludności głównie z perspektywy mniejszości niemieckiej w Polsce.
Janusz Mieczkowski
Tekst jest analizą aktywności podejmowanych przez mniejszości narodowe i etniczne oraz społeczność z językiem regionalnym podczas przygotowań i przeprowadzenia Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2021 roku w województwie zachodniopomorskim. Omówione zostaną także działania z tym związane realizowane przez struktury administracji w województwie.
W jednym i drugim przypadku prowadzona narracja uwzględni kontekst wcześniejszych spisów (z lat 2002 i 2011), poszukując odpowiedzi na pytanie na ile sytuacja z 2021 roku była podobna, a na ile się różniła od nich. Zamiarem autora jest także umiejscowienie zachodniopomorskiej aktywności mniejszości podczas spisu na tle doświadczeń z innych regionów państwa. Analiza inicjatyw mniejszości powinna sprzyjać wskazaniu czynników zarówno dogodnych, jak i ograniczających aktywność mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności z językiem regionalnym w wyrażaniu swej identyfikacji narodowo-etnicznej podczas spisów powszechnych.
(Wyłożony)
Sławomir Łodziński
W referacie podejmuję próbę odpowiedzi na pytanie, na ile metodologia i techniki prowadzania spisów powszechnych ludności (w tym także liczba i sposoby sformułowania spisowych pytań etnicznych, czyli pytań o identyfikację narodową, język, wyznanie religijne i obywatelstwo) oraz sytuacja społeczno-polityczna w trakcie ich przeprowadzania mogły kształtować ich wyniki w zakresie struktury etniczno-językowej społeczeństwa polskiego w okresie 1921-2021. Pragnę się skupić nie tyle na opisie wyników „etnicznych” w ujęciu ilościowym i/lub przestrzenny, ile przede wszystkim na analizie polityk spisowych (czyli inaczej, mechanizmach przeprowadzenia spisów powszechnych ludności) w kontekście ówczesnych realiów politycznych i społecznych.
Próby określenie struktury narodowościowej i językowej Polski oraz jej przemian w okresie ostatnich 100 lat pozostają zadaniem trudnym z powodu historycznych zmian ustrojowo-politycznych, terytorialnych i demograficznych, jak i niesprzyjających deklaracjom narodowościowym uwarunkowań społeczno-politycznych, a także braku oficjalnych statystyk w tym zakresie. Różnie sformułowane pytania dotyczące struktury etniczno-językowej oraz wyznaniowej uwzględniało sześć spisów powszechnych w Polsce (w 1921, 1931, 1946, 2002, 2011 i 2021 r.), jednak przeprowadzenie ich różnymi metodami w odmiennych uwarunkowaniach społeczno-politycznych mogło w istotniejszy sposób wpłynąć na rezultaty „etniczne” niż szersze zmiany demograficzne i ewolucja poczucia przynależności narodowej jego obywateli.
Problemy dotyczące zbierania danych etnicznych stały się widoczne w Polsce w trakcie spisu powszechnego ludności w 2002 r.. Zapowiedź wprowadzenia pytań dotyczących tożsamości narodowej i języka do tego spisu, a także jego przebieg i ogłoszenie wyników wywołały szeroką dyskusję publiczną na temat struktury etnicznej społeczeństwa polskiego (w tym także o narodowości śląskiej, która praktycznie trwa do tej pory). Podobne emocje oraz problemy z perspektywy zróżnicowania etniczno-językowego społeczeństwa polskiego przyniósł kolejny spis powszechny z 2011 r. Podobne emocje zrodził spis w 2021 r., który został całkowicie oparty na metodzie samospisu internetowego, a wywiad ankieterski lub telefoniczny został potraktowany jako metoda pomocnicza.
W referacie zwracam uwagę na następujące hipotezy kierunkowe, które dotyczą: 1) wpływu dziedzictwa instytucjonalnego prowadzonych wcześniej w Polsce spisów powszechnych ludności, będących odbiciem historii etnicznej społeczeństwa i postrzegania jego zróżnicowania etnicznego przez państwo; 2) zmiany legitymizacji spisowych pytań etnicznych polegającej na przejściu od badania struktury etniczno-językowej całej populacji do badania złożonych (mieszanych) tożsamości etnicznych samych grup mniejszościowych; 3) wpływu technologii spisowej polegającej na przejściu od klasycznego wywiadu spisowego typu face to face do samospisu internetowego i odpowiedzi na pytanie, na ile takie rozwiązanie sprzyja identyfikacji tożsamości grup mniejszościowych.
(Wyłożony)
Ewa Nowicka, Wojciech Połeć
Ormianie są w Polsce uznaną mniejszością narodową mającą wielowiekowe tradycje obecności na ziemiach polskich i współtworzenia polskiej kultury. Wyjątkowość sytuacji tej mniejszości polega na licznym pojawieniu się w Polsce po rozpadzie Związku Radzieckiego i dramatycznym trzęsieniu ziemi znacznej „pulsującej” fali nowych przybyszów z Armenii. W obrębie etnicznej kategorii „Ormianie” mieszczą się zarówno Ormianie tu określeni jako „starzy”, jak i niedawni przybysze z Armenii. Wśród tych ostatnich nieliczni posiadają polskie obywatelstwo, a większość to krócej lub dłużej przebywający w Polsce cudzoziemcy. Linie wewnętrznych zróżnicowań nie zawsze pokrywają się u Ormian z liniami wyznaczanymi przez kategorie używane do opisu w spisach powszechnych.
Proponowany referat oprzemy na własnych badaniach jakościowych prowadzonych wśród Ormian „nowych” jak i „starych” w Polsce. Staramy się pokazać, jakie wyzwania stają przed badaczem, który zamierza interpretować w przypadku tej grupy dane ilościowe uzyskiwane w spisach powszechnych. Skupiamy się na tym, w jaki sposób ormiańskość jest definiowana przez samych Ormian, zarówno tych, którzy są tradycyjnie częścią społeczeństwa polskiego, jak i tych, którzy w Polsce są od niedawna. Próbujemy ujawnić, jakie aspekty kultury i tożsamości są uważane za najważniej przez samych Ormian, które mają decydujący wpływ na teraźniejszość i przyszłość społeczności Ormian w Polsce, uwzględniając wzajemne relacje między wyróżnionymi grupami.
