Wspólnotowość, trybalizm, uspołecznienie w socjologii klasycznej. Historia i współczesna recepcja

Grupa tematyczna

Numer: G32
Organizacja: Aleksander Manterys (UW)
Pasmo, godzina:
I 15.09, 14:00-15:30
Miejsce: SGGW, BUD. 6, Sala D-22
Słowa kluczowe: socjologia klasyczna, teoria socjologiczna (społeczna), trybalizm, uspołecznienie, wspólnota, wspólnotowość
Sekcje: Sekcja Historii Socjologii

Referaty w części 1, pasmo I 15.09, 14:00-15:30

Herman Schmalenbach – biografia naukowa

Cezary Wąsowski

Treść referatu związana jest z dorobkiem naukowym niemieckiego filozofa i socjologa Hermana Schmalenbacha, który na początku XX wieku sformułował teorię Bundu. Teoria ta stanowi przedmiot referatu naukowego jego autorstwa pt. Die soziologische Kategorie des Bundes, który ukazał się w 1922 w roczniku humanistycznym Die Dioskuren – Jahrbuch fur Geisteswissenschaften, będącego w owych czasach prestiżowym wydawnictwem, nobilitującym autorów zamieszczanych tam publikacji. Obok niego w tym samym roku publikowali Thomas Mann, Ernst Bloch czy Albrecht Dietrich. Schmalenbach proponuje wprowadzenie pomiędzy toennisowski podział stosunków społecznych, opartych o dychotomię Gemeinschaft i Gesellschaft (Wspólnota i Stowarzyszenie – tłum. Małgorzata Łukasiewicz) trzeciej, uzupełniającej kategorii – Bundu, którą na potrzeby referatu autor określa również jako Przymierze. Bund w tym ujęciu jest konstruowaną, w oparciu o łączące ideały, wspólnotą afektywną. Schmalenbach inspirowany działającym w latach dwudziestych w Niemczech ruchem społecznym Bündische Jugend, wskazuje obok więziotwórczych komponentów, takich jak przyjaźnie, spontaniczność i entuzjazm dla sprawy, także na konieczny udział charyzmatycznego przywódcy. W 1922 roku tak opisany agregat społeczny nie wywoływał tych emocji, które towarzyszyły jego teorii już dziesięć lat później, wprowadzając, jak się wydaje, niesłusznie, dzieło Schmalenbacha do grupy tych, które uznano następnie za teoretyczny fundament nazizmu, powodując, że dorobek naukowy Hermana Schmalenbacha aż do lat 70. XX wieku był skazany na zapomnienie. Wtedy w prestiżowej serii Heritage of Sociology, wydawanej pod redakcją Morrisa Janowitza przez wydawnictwo Uniwersytetu Chicagowskiego, w języku angielskim ukazał się zbiór prac Hermana Schmalenbacha zatytułowany On Society and Experience, zawierający m.in. przedmiotowy referat pod angielskim tytułem Communion – a Sociological Category. Autorami przekładu i wprowadzenia byli niemiecki socjolog prof. Gunther Luschen oraz Amerykanin prof. Gregory P. Stone.
Referat przygotowany został w związku z pierwszym polskim wydaniem Die soziologische Kategorie des Bundes, które ukaże się w tym roku nakładem Wydawnictwa Scholar w stulecie pierwszej publikacji, a także niejako z okazji odbywającego się w Warszawie XVIII Zjazdu Socjologicznego – Społeczeństwo przyszłości. Rekompozycje.
Referat koncentruje się na wątku biograficznym oraz dorobku naukowym Hermana Schmalenbacha tak, aby jak najpełniej ukazać kontekst historyczny, kulturowy i społeczny, które bezsprzecznie miały wpływ na działalność niemieckiego naukowca, co znajduje odzwierciedlenie w treści jego referatu.
Referent jest współautorem przedmowy do polskiego wydania wspomnianego referatu Schmalenbacha, w zakresie obejmującym część biograficzno-naukową. Ponadto przedmowa zawiera notę od tłumacza z odniesieniem do koncepcji języka, teorii komunikacji oraz kontekstu kulturowego oraz znajduje się tam ukazanie teorii Bundu na tle historii teorii socjologicznej, a także jej współczesnych recepcji. W referacie autor przedstawi treści i materiały, które ze względów redakcyjnych nie znalazły się we wspomnianej przedmowie.
Referat zostanie wygłoszony z jednoczesnym zaopatrzeniem w pokaz multimedialny, dzięki czemu zostaną ujawnione materiały pochodzące z kwerendy w archiwach i bibliotekach niemieckich instytucji naukowych.

---

Znaczenie socjologicznej kategorii ‘Bund’ Schmmalenbacha oraz narzędzi wypracowanych w ramach analitycznej ontologii społecznej w kontekście zderzenia i walki plemion politycznych.

Rafał Paweł Wierzchosławski

Klasyczna socjologia w odniesieniu do form więzi społecznych oscyluje między dwoma kategoriami „wspólnoty” i „społeczeństwa” (Tönnies). W wymiarze socjologicznym owo rozróżnienie nabiera znaczenia w przeciwstawieniu tradycyjnie rozumianych więzi wspólnotowych (zarzut kolektywizmu społecznego – w kontekście odgórnego przypisania do totalizującej zbiorowości) nowocześnie rozumianemu społeczeństwu, w ramach którego wolne jednostki same wybierają i wchodzą w interakcje i budują więzi wedle własnego uznania (mit społeczeństwa obywatelskiego).
W referacie odwołuję się do wypracowanej przez Schammalenbacha kategorii Bund, jako trzeciego obok Gemmeinschaft i Gesellschaft rozumienia więzi społecznej w ramach klasycznej teorii socjologicznej 20-lecia międzywojennego. Biorąc pod uwagę, że w Niemczech tego czasu kategoria więzi była nie tylko dyskutowana ze szczególną uwagą przez socjologów odmiennych orientacji teoretycznych (aspekt analityczny), lecz także przeżywana w różnych grupach społecznym (aspekt emocjonalny).
Przypomnienie klasycznej, a w dużej mierze zapomnianej kategorii wprowadzonej w latach 20tych wydaje się być ciekawym punktem odniesienia, który być może pozwoli na wypracowanie narzędzi pozwalających na uchwycenie skomplikowanych relacji między jednostką, a społeczeństwem [na różnych poziomach ontologicznych, aspektach epistemologicznych oraz zabarwieniach emocjonalnych]. Ten ostatni aspekt jest w co raz większym stopniu dostrzegany we współczesnych analizach w literaturze przedmiotu.

W kolejnym kroku kategorie klasyczne zostaną skonfrontowane z propozycjami, jakie pojawiły się we współczesnej debacie w analitycznej ontologii społecznej. W ostatnich kilku latach filozofowie analityczni podjęli analizę struktur i mechanizmów funkcjonowania rzeczywistości społecznej, skupiając swoją uwagę zarówno na aspektach jednostkowych jak i zbiorowych całości społecznych, zwłaszcza w kontekście działania
którą to kategorię w dalszej części odnoszę do współczesnej debaty w ramach metafizycznej refleksji nad podstawowymi kategoriami społecznymi. Przywołuję podejścia takich autorów jak „zbiorową intencjonalność” Johna R. Searle, „podmiotu zbiorowego” Margaret Gilbert, „modusu my” Raimo Tuomela, czy też „osoby społecznej” Philipa N. Pettita, „działania społecznego” Seumasa Millera, by nawiązać do najważniejszych autorów, którzy tę debatę zainicjowali.

Podstawowe pytanie referatu można sformułować następująco: czy perspektywy zarysowane przez klasyków międzywojennej socjologii niemieckiej oraz współczesnej analitycznej filozofii społeczeństwa pozwalają na lepsze ujęcie i zrozumienie socjologicznie danego fenomenu walki plemion politycznych (M. Maffesoli), z jakim mamy do czynienia w wielu wspólnotach politycznych, a przede wszystkim w targanych rozmaitymi turbulencjami liberalnych demokracjach. Zrozumienie przyczyn owych turbulencji z wykorzystaniem wymienionych kategorii socjologicznych oraz filozoficznych np. płynących z rozpadu dotychczasowych społeczeństw, zwłaszcza na prowincji (Ch. Guilluy), odmienność doświadczeń ludzi przynależących do somewhere czy też anywhere (D. Goodhart), może prowadzić do próby przezwyciężenia tych napięć i odmienności, przez wskazanie na to co łączy. Na elementy, które mogłyby pozwolić na dostrzeżenie punktów wspólnych i wypracowaia modi vivendi między odmiennymi plemionami w podzielonych całościach społecznych.

---

Trybalizm: Rekonfiguracje

Marta Bucholc

Kategoria plemienności, niezbyt – jak się wydawało – przydatna w socjologii jako nauce skupionej na społeczeństwie nowoczesnym i użyteczna głównie w opisywaniu przeszłości, doczekała się renesansu. Przejawy współczesnego trybalizmu, zwanego „neotrybalizmem” dla odróżnienia od swojego przednowoczesnego protoplasty, znajdujemy we wszystkich sferach życia społecznego: w polityce, kulturze, gospodarce, religii, prawie. Moje wystąpienie będzie poświęcone próbie usystematyzowania relacji między plemiennością jako kategorią socjologiczną o długim stażu a refleksją nad neotrybalizmem. Wskażę najważniejsze moim zdaniem motywy spajające namysł nad plemionami tradycyjnymi i ponowoczesnymi, konstruując tym samym pomost między klasyczną a współczesną teorią plemienności. W centrum moim rozważań znajduje się zagadnienie normatywnego spoiwa, które pozwala funkcjonować neoplemionom: stawiam tezę, że w procesie wyłaniania się porządków normatywnych najwyraźniej dostrzec można różnice między plemiennością dawną i dzisiejszą.

---

Trybalizm w republice uczonych

Jakub Motrenko

Wspólnota uczonych, obok przedsiębiorstwa kapitalistycznego, jest zespołem działającym w kluczowym obszarze nowoczesności: nauce. Zjawisko wspólnoty naukowej ma swoją historię społeczną i historię jego konceptualizacji. Pierwsza to przemiany świata nauki (od małej nauki do wielkiej nauki, od kilkuosobowych kręgów do globalnych sieci współpracy). Druga to zmiany w nauce o nauce i sposobach teoretycznego ujęcia wspólnot naukowych. O ile początkowo socjologowie kładli nacisk w badaniach i teoretycznym ujęciu na wzory cyrkulacji idei (République des Lettres) i zespół norm konstytutywnych dla wspólnot naukowych (uniwersalizm, komunizm itd), to teraz częściej demistyfikuje się te wspólnoty jako zespoły budujące przewagę w sieciach dystrybucji władzy i kapitału finansowego, akademickie plemiona strzegące swoich terytoriów czy archaiczne wspólnoty powstałe wokół świętości (projektów moralnych) mimo zsekularyzowanej retoryki. W swojej prezentacji ukażę sposoby problematyzowania wspólnotowości w nauce, odwołując się do kilku pojęć, m.in. kolektywu myślowego (Fleck), wspólnot naukowych (Kuhn), grup teorii (Mullins), niewidzialnych koledży (Crane), kręgów współpracy (Farrell), wspólnot praktyki (Wenger), plemion (Becher i Trowler), sieci i miejsc realizacji rytuałów interakcyjnych (Collins). Badanie historii wspólnot naukowych i ich konceptualizacji będzie tylko szczególnym przypadkiem, na podstawie którego można wnioskować o historii wspólnotowości w ogóle – od początku nowożytności do teraz.

---

Dylematy etyki społecznej Z. Balickiego

(Wyłożony)
Andrzej Słaboń

W referacie rozważę założenia i zasady etyki społecznej przedstawione przez Z. Balickiego w jego rozprawie z 1902 r. „Egoizm narodowy wobec etyki”. Praca ta powstała w całkowicie odmiennym kontekście historycznym zasługuje na uwagę, gdyż kategorie analityczne jakimi posługuje się Z. Balicki (altruizm – egoizm, altruizm indywidualistyczny – altruizm społeczny, etyka ideałów – etyka idei itp.) pozwalają rozpatrywać problemy teoretyczne, które ciągle zachowują aktualność. Istotny problem dotyczy sposobu interpretacji tego dzieła – czy jest to wyłącznie propozycja normatywna i program działania w warunkach braku państwa, czy ujęcie odsłaniające faktyczne reguły życia zbiorowego i międzynarodowego. W tym ostatnim ujęciu praca ma charakter demaskatorski i ukazuje dylematy widoczne już w dziełach N. Machiavellego. Warto przyjrzeć się pomijania przez Autora konfrontacji jego projektu z chrześcijańską etyką społeczną. Balicki, co może zaskakiwać, uznaje konieczność respektowania zasad obowiązujących we wspólnotach ponadnarodowych (takich jak obecna Unia Europejska). Inny wątek dotyczy podwójnych standardów normatywnych w działaniach wspólnot politycznych. W dobie postmodernizmu pluralizm normatywny wydaje się zyskiwać na znaczeniu, co może prowadzić do uznawania wewnętrznie sprzecznych kryteriów wartościowania. Projekt etyki społecznej Z. Balickiego w opozycji do etyki indywidualistycznej będzie rozpatrywany w świetle współczesnych kontrowersji teoretycznych w socjologii

---

Moda jako nowoczesny mechanizm generowania praktyk

(Wyłożony)
Joanna Zalewska

Gabriel Tarde postulował, że moda jest podstawowym mechanizmem odpowiedzialnym za podejmowanie zachowań w nowoczesności. Pojęcie mody służyło mu do uchwycenia różnicy pomiędzy społeczeństwem tradycyjnym i nowoczesnym – co było głównym przedmiotem dociekań klasyków socjologii. Modzie przeciwstawiał obyczaj charakterystyczny dla społeczeństw tradycyjnych. Moda i obyczaj polegały na naśladownictwie: obyczaj na naśladownictwie przodków i starszych z własnej społeczności, tymczasem moda na naśladownictwie współczesnych i obcych wzorów, czyli zachowań, których jednostka wcześniej nie podejmowała i nie obserwowała – na tym polegała istota mody. Jednakże autor teorii naśladownictwa był krytykowany za psychologizm, koncentrował się na jednostkach, które naśladują siebie nawzajem. Teoria ta została zapomniana, choć myśli Tarde’a zostały przyjęte przez Szkołę Chicagowską oraz inspirowały teorię dyfuzji innowacji.

Od tego czasu sama koncepcja mody stosowana była jedynie w odniesieniu do nowoczesnej konsumpcji i rozumiana była jako społeczne naśladownictwo/współzawodnictwo (social emulation). Jednakże w latach 80. XX wieku teoretycy nauk społecznych zauważyli, że właściwie wszystkie sfery życia społecznego podlegają regułom tym samym, co konsumpcja, czyli rządom mody, Arjun Appadurai nazwał to zjawisko rewolucją konsumpcji.

Niezależnie rozwijała się refleksja nad przemianą form uspołecznienia. Mirosława Marody i Anna Giza-Poleszczuk zaproponowały rozwinięcie klasycznej teorii Ferdinanda Tonniesa. Wspólnotę i stowarzyszenie uzupełniły układami sieciowymi. We wspólnocie – jak pamiętamy – funkcjonowały więzi społeczne, w stowarzyszeniu – relacje, w układach sieciowych oddziaływania, czyli wzajemne obserwowanie się osób, które niekoniecznie wchodzą ze sobą w interakcje i naśladowanie zachowań osób podobnych do siebie. Eilhu Katz odkrywając na nowo myśl Gabriela Tarde’a zauważa, że naśladownictwo jest trochę niewłaściwym słowem, że w teorii Tarde’a chodziło o oddziaływanie (influence) – co zbliża rozważania o modzie Tarde’a do współczesnej refleksji nad przemianami form uspołecznienia.
Jeśli chodzi o formę uspołecznienia właściwą dla późnej nowoczesności, to Zalewska proponuje zastąpić układy sieciowe wspólnotami symbolicznymi (Cohen, Gergen – pojęcie używane przez badaczy współczesnej wspólnotowości), w których niekonieczny jest element współbycia i współzależności. Wspólnoty symboliczne oferują członkom pewne znaczenia, z którymi oni się identyfikują i które nadają im kulturową tożsamość. Jakże bliska jest ta późnonowoczesna forma uspołecznienia do publiczności Tarde’go – jest to grupa, która dzieli tę samą tożsamość, ale może być rozproszona przestrzennie.
Jak widzimy, naśladownictwo/oddziaływanie nowych, zewnętrznych wzorów nazywane przez Tarda modą oraz publiczność – czyli forma uspołecznienia, w której mechanizm mody reguluje zachowanie to koncepcje o zbliżonych znaczeniach wobec współczesnych rozważań nad nowoczesnymi formami uspołecznienia.

Z psychologizmem teorii mody Tarde’a można sobie poradzić stosując teorię grup odniesienia. Mechanizm psychologiczny opisany przez Tarde’a to naśladowanie jednej jednostki przez inną jednostką, wedle niego moda powstaje przez agregację tych zachowań. Gdy zastosujemy teorię grup odniesienia, możemy myśleć o grupach odniesienia normatywnego, czyli o tym, że jednostki pobierają normy, wartości, wzory zachowań z grup, z którymi się identyfikują lub do których aspirują i wtedy możemy zrozumieć mechanizm mody na poziomie socjologicznym (a nie na poziomie psychologii społecznej Tarda).

Możemy również zdefiniować modę analogicznie, jak definiujemy habitus Bourdieu – o ile habitus jest mechanizmem generowania praktyk w społeczeństwach mało dynamicznych, o tyle moda jest takim mechanizmem w społeczeństwach dynamicznych.

---

„Niewiele było, i chyba prezenty cieszyły bardziej”. Dialektyka wspólnoty i jednostki w doświadczeniu Bożego Narodzenia.

(Wyłożony)
Paweł Downarowicz

Fundamentalne dla klasycznej socjologii zmagania z opisem głębokich przemian towarzyszących rewolucji przemysłowej, erze kolonialnej i rozwojowi światowego handlu wieków XVII, XIX i początków XX zaowocowały wypracowaniem osnowy teoretycznej i pojęciowej rodzącej się dyscypliny naukowej. Terminy takie jak modernizacja, kapitalizm, wspólnota czy tradycja okazały się jednak niewystarczające z perspektywy socjologów drugiej połowy XX i początków XXI wieku. Akcentując nieprzystawalność kanonicznych ujęć teoretycznych w dobie pogłębiania i modyfikacji opisanych wcześniej procesów społecznych, wielu teoretyków zwróciło się w stronę aktualizacji słownika dyscypliny; modernizacja okazała się być refleksyjna, nowoczesność zaś– płynna lub późna. Opierając się na badaniach świątecznych rytuałów wymian prezentowych zwracam uwagę na współczesną żywotność kategorii wypracowanych na gruncie klasycznych teorii społecznych– w szczególności na poczucie gruntownego zerwania i straty określające zarówno kierunek namysłu teoretycznego, jak i potoczne doświadczenie nowoczesności. Poprzez odniesienie do prac z zakresu ekonomii daru, wzorców wymiany, pamięci zbiorowej i podstaw więzi społecznej staram się pokazać aktualność problematyki poruszanej klasyków nauk społecznych, użyteczność wykorzystywanych przez nich pojęć i języka oraz potencjał łączenia perspektywy socjologicznej z antropologiczną. Punkt wyjścia dla tych rozważań stanowią pojawiające się w przeprowadzonych wywiadach dotyczących prezentów oraz świąt Bożego Narodzenia odwołania do współczesnego znaczenia tradycji, oraz wynikających z przynależnych im form społecznych napięć między realizacją wartości wspólnotowych i indywidualistycznych.

---