Wiejskie organizacje pozarządowe w dobie postpandemicznej – szanse i wyzwania
Grupa tematyczna
Numer: G31
Organizacja: Konrad Burdyka (IRWiR PAN), Barbara Szczepańska (UWr)
Pasmo, godzina:
IV 16.09, 16:00-17:30
Miejsce: WYDZIAŁ LINGWISTYKI UW, Sala 3.015
Słowa kluczowe: odporność, organizacje pozarządowe, pandemia, społeczność lokalna, wieś
Sekcje: Sekcja Socjologii Wsi i Rolnictwa
Pandemia koronawirusa stanowiła dla organizacji pozarządowych funkcjonujących w przestrzeni lokalnej wyzwanie niemniejsze niż dla systemów makrospołecznych. Zamknięcie gospodarki, skomplikowane obostrzenia sanitarne oraz permanentny stan niepewności (zwłaszcza w roku 2020) uniemożliwiły wielu podmiotom – zdawać by się mogło trwale i silnie zakorzenionym na polskiej wsi – podejmowanie zupełnie podstawowych dla nich aktywności, np. zaspokajających potrzeby ludności, regulujących stosunki międzyludzkie w sąsiedztwie i społeczności wioskowej, zapewniających ciągłość życia społecznego oraz integrację różnych grup mieszkańców. Organizacyjne cele i strategie rozwoju uległy bez wątpienia przewartościowaniu, być może też gruntownej modyfikacji (nieraz zupełnie niezależnie od woli i indywidualnego potencjału liderów danej organizacji).
W kontekście wiejskim – mimo jego zróżnicowania – cechą instytucji obywatelskich nadal pozostaje bliższa niż w mieście, w dodatku bardziej bezpośrednia i wielowymiarowa (bo zahaczająca o sferę prywatną) styczność z beneficjentami/uczestnikami ich działań. Z tej przyczyny pandemię potraktować można jako pierwszorzędny tekst odporności – wskazujący silne i słabe strony powszechnie spotykanych na polskiej wsi podmiotów (np. parafii, ochotniczych straży pożarnych, organizacji rolniczych, kół gospodyń wiejskich, klubów sportowych itp.), ich realnej żywotności oraz zdolności do stabilizowania życia społecznego w czasach kryzysu o zewnętrznej względem wsi proweniencji.
W ramach obrad grupy i towarzyszącej im dyskusji poszukiwać będziemy odpowiedzi na generalne pytanie o stan obecny i przyszłość sfery instytucjonalnej na polskiej wsi (zarówno tradycyjnych instytucji życia zbiorowego, jak i nowych organizacji pozarządowych). Mamy nadzieję, że rozważania pomogą określić główne determinanty przeobrażeń oraz najbardziej optymalne kierunki dalszego rozwoju tej sfery, jak również wskazać kluczowych dla tego procesu aktorów.
Do udziału w obradach grupy zapraszamy szczególnie osoby badające podmioty trzeciego sektora, ale też przeobrażenia społeczno-kulturowe polskiej wsi, społeczności lokalne, aktywizację i spójność społeczną w kontekście wiejskim. Mile widziane będą zarówno referaty przybliżające wyniki autorskich badań, jak również te mające charakter teoretyczny – wpisujące się w dyskusję nad obecną kondycją i przyszłością trzeciego sektora w przestrzeni polskiej wsi.
Wojciech Knieć, Elwira Piszczek
Struktura i aktywność wiejskich organizacji pozarządowych od zawsze wyraźnie odróżniały się od tych w mieście. Ich zasadniczą cechą było i jest funkcjonowanie (i radzenie sobie) z peryferyjną pozycją wsi w polskim społeczeństwie, która silnie uformowała kształt obywatelskości na terenach wiejskich. Specyficzny rodzaj kapitału społecznego je otaczający, klientelizm, municypalizacja i kolonizacja zrzeszeń, utrwalona niechęć do zrzeszania się i aktywności społeczników, a z drugiej strony niesłychana odporność na niekorzystne zmiany w ich otoczeniu i trwałość oparta na wiejskich tradycjach zrzeszania się kreślą ciekawe pytania o kondycję wiejskiego Trzeciego Sektora w obliczu kolejnego wielkiego wyzwania, jakim jest pandemia COVID-19. Referat prezentuje wyniki ogólnopolskiego badania zrealizowanego na próbie ponad 1200 wiejskich organizacji pozarządowych, gdzie – prócz wielu wątków – poruszana była kwestia adaptacji wiejskiego Trzeciego Sektora do wyzwań wynikłych z pandemii. W referacie omówione zostaną również zaobserwowane w badaniu najnowsze trendy w strukturze i dynamice wiejskich zrzeszeń.
Karolina Ciechorska-Kulesza
Pandemia COVID-19 wywołała zmianę społeczną, na którą warto spojrzeć z perspektywy lokalnej, w tym środowisk wiejskich. Znaczącym zbiorowym aktorem w społecznościach lokalnych są podmioty szeroko rozumianego III sektora, które w sytuacji pandemii, a tym samym zmiany i niepewności poszukiwały (i nadal poszukują) nowych (przeobrażonych) form sprawczości. Elastyczność w działaniu i nowatorskie odpowiedzi na zmienioną rzeczywistość idą w parze z próbami podtrzymywania dotychczasowego porządku społecznego, w tym tradycyjnych form działania, kooperacji, opartych na wspólnych symbolach, wartościach, zwyczajach, interesach. Swoiste balansowanie między stałością a zmianą w obszarze lokalnej aktywności społecznej, a co za tym idzie – zróżnicowane i przeobrażane formy i treści działania oraz konfiguracje aktywnych aktorów, zaprezentowane będzie na przykładzie kilku pomorskich wsi. Społeczności wiejskie, będące przedmiotem własnych badań terenowych, położone są w trzech odrębnych subregionach województwa pomorskiego, a łączy je peryferyjne położenie i socjogeneza społeczności (ludność napływowa po II wojnie światowej). Główne wnioski zaprezentowane w referacie dotyczą okresów lokalnych aktywności w warunkach poluzowanych obostrzeń.
Pandemia uwypukliła znaczenie sieci współpracy i zbiorowych działań, także nieformalnych, w badanych środowiskach wiejskich, na plan dalszy odsuwając poszczególne organizacje i instytucje. Tym samym punktem centralnym analizy jest aktywność społeczna, objawiająca się różnorodnymi działaniami na poziomie lokalnym i mikrolokalnym. Stan kryzysu uwypuklił także rolę lokalnych (formalnych i nieformalnych) liderów oraz społeczne oczekiwania w stosunku do nich. Są oni odpowiedzialni zarówno za „trwanie” sfery aktywności lokalnej, jak i za inicjowanie oraz wdrażanie zmian.
Pandemia uwydatniła także znaczenie i role działań o charakterze wspólnotowym, na plan dalszy stawiając treści aktywności, a podkreślając wspólne bycie razem i działanie. Objawia się to dużą mobilizacją w momentach luzowania obostrzeń, a także próbą wyjścia poza dotychczasowe schematy działań. Mają one odpowiadać na aktualne potrzeby mniej lub bardziej wynikające z sytuacji pandemicznej, a także umożliwiać funkcjonowanie w nowych warunkach formalnych obostrzeń (często w nowatorskich formach).
Wzmożona aktywność, tak pod względem intensyfikacji działań, jak i wzrostu liczby zaangażowanych mieszkańców (także zazwyczaj biernych) dotyczy przede wszystkim inicjatyw „konkretnych”, których efekty widać gołym okiem. Są to działania pomocowe, niekoniecznie związane bezpośrednio z potrzebami pandemicznymi. Zauważany jest także renesans tzw. czynów społecznych, np. w formie rewitalizacji przestrzeni wspólnej.
Sytuacja pandemii, pomimo wielu braków i niedogodności typowych dla środowisk wiejskich (np. słaby dostęp do Internetu czy brak transportu publicznego) w dużej mierze podkreśla walory środowiska wiejskiego. Dowartościowanie wsi, a także kojarzonych z nią wartości, które uwypukliły działania lokalne w czasie pandemii, zostało niejako potwierdzone także poprzez nowych aktorów – mieszkańców miast, którzy na stałe bądź okresowo zdecydowali się na przebywanie (i czasami lokalną aktywność) w środowisku wiejskim.
Barbara Szczepańska, Małgorzata Dziekanowska
Koła gospodyń wiejskich (KGW) to do dzisiaj najpopularniejsza forma samoorganizacji kobiet na obszarach wiejskich. Przez lata głównym celem zrzeszania mieszkanek wsi było wspieranie procesu modernizacji gospodarstw domowych, gospodarstw rolnych oraz poprawa warunków życia mieszkańców wsi (Bukraba-Rylska 2008). Wraz z wprowadzeniem ustawy o KGW jasno sprecyzowano cele działalności tych organizacji, do których zaliczono funkcję społeczno-wychowawczą, oświatowo-kulturową w środowiskach wiejskich oraz wspieranie rozwoju przedsiębiorczości kobiet .
Obecnie KGW mogą działać na wiele sposobów: 1) Są koła, które rejestrowały się w Wojewódzkich Związkach Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych (działając na podstawie ustawy z 8 października 1982 r. o społeczno-zawodowych organizacjach rolników i stanowiły wyodrębnioną jednostkę organizacyjną kółka rolniczego). 2) Część z kół działa jako stowarzyszenia. 3) Wiele kół powstało po 2018, kiedy weszła dedykowana im ustawa.
Z badań przeprowadzonych w 2014 r. przez Fundację Pracownia Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia” wynika, że współcześnie formuła działania kół jest na tyle otwarta i elastyczna, że w zależności od potrzeb członkiń i lokalnego kontekstu społecznego, może być ona wypełniona dowolną treścią. Koła gospodyń wiejskich realizują się zatem w wielu obszarach aktywności społecznej, kulturalnej lub sportowej.
Celem referatu będzie diagnoza społecznego odbioru społecznej działalności kobiet zaangażowanych w KGW w dwóch perspektywach:
1. Zewnętrznej – w oparciu o badania naukowe, postrzeganie KGW przez polityków, Kongres Kobiet);
2. Wewnętrznej – w oparciu o badania własne realizowane z członkiniami KGW.
Jednym z tematów badań przeprowadzonych w 2019 r. była ocena odbioru społecznego działań podejmowanych przez KGW. Przeprowadzono 24 wywiady pogłębione z osobami w różnym wieku, zaangażowanymi w działalność KGW. Dla każdego badanego koła wpływ na życie społeczności lokalnej stanowi istotny aspekt działalności. (Mencwel i in. 2014: 14). Oprócz szeroko omawianych w literaturze pozytywnych przejawów funkcjonowania KGW, brakuje pogłębionych analiz dotyczących tych działalności podejmowanych przez KGW, które są krytykowane, lub kwestii z jakimi problemami współczesne KGW się borykają.
Coraz wyraźniej w działalności kół gospodyń wiejskich zarysowują się tendencje indywidualistyczne, a oprócz motywacji altruistycznych pojawiają się również samorealizacyjne, ukierunkowane na rozwój osobisty. Koła są więc przestrzenią działań zarówno na rzecz innych członków wspólnoty lokalnej, grupy, ale również dają możliwość rozwijania indywidualnych zainteresowań i samodoskonalenia.
Współczesne koła gospodyń wiejskich coraz częściej działają jak nowoczesne organizacje, próbują odnaleźć swoją niszę i dążą do większego wyspecjalizowania. Starając się sprostać wyzwaniom współczesności, stają się elastyczne, otwarte, posługują się językiem marketingu i ekonomii społecznej (Mencwel i in. 2014: 34). Identyfikują problemy i zagrożenia, zaliczyć do nich można m.in. problem z zachowaniem ciągłości organizacji poprzez zapewnienie stałej rekrutacji nowych członków, mniejszą chęć osób do angażowania się w działania na rzecz społeczności, większą atrakcyjność innych sposobów spędzania wolnego czasu.
Aneta Uss-Lik, Jolanta Kluba
W referacie przedstawimy wyniki badań dotyczących motywacji kobiet mieszkających na wsi, użytkowniczek gospodarstw rolnych (rolniczek), do działania w organizacjach pozarządowych. Istnieje wiele badań dotyczących ngo’sów oraz badań w zakresie motywacji osób zaangażowanych w ich funkcjonowanie, w tym pełnienie funkcji zarządczych i ponoszenie odpowiedzialności zarządczej, ale są to badania koncentrujące się na aktywności mieszkańców miast, a nie mieszkańców wsi. Ponadto badacze rzadko podejmują tematy dotyczące angażowania się mieszkanek wsi trudniących się rolnictwem w działalność organizacji pozarządowych, szczególnie w zarządzanie nimi. Brakuje badań traktujących o rolniczkach i ich funkcjonowaniu w przestrzeni wiejskiej wpisujących się w inne role niż te dotychczas opisywane w literaturze; rolniczki jako zarządzające/managerki najczęściej opisywane są w kontekście prowadzenia działalności rolniczej. Badania miały charakter eksploracyjny, zrealizowane zostały za pomocą wywiadów jakościowych, a zebrany materiał posłużył do rozpoznania zagadnienia. W badaniu wzięło udział 9 kobiet (metoda kuli śniegowej) z województwa dolnośląskiego – jako jednego z wiodących województw pod względem liczby aktywnych ngo’sów (na co wskazują badania Stowarzyszenia Klon/Jawor). Założenie i prowadzenie organizacji pozarządowej wiąże się z wieloma dodatkowymi obowiązkami, których wypełnienie nierzadko wymaga specjalistycznej wiedzy (np. księgowość, sprawozdawczość finansowa, pisanie i rozliczanie projektów, znajomość przepisów dot. RODO, informacji publicznej, rozliczania środków publicznych itp.); jest pracą wymagającą sprawnej organizacji oraz umiejętności pogodzenia wielu ról, jakie pełnią kobiety na wsi.
Tymczasem organizacje pozarządowe pełnią coraz większą rolę w społeczeństwie, także na wsi. Było to widoczne m.in. w czasie pandemii COVID, kiedy właśnie ngo’sy zajęły się koordynacją spontanicznie organizowanej pomocy dla medyków czy seniorów. Zarazem pandemia wpłynęła istotnie na te organizacje sprawiając, że opracowują one nowe plany i strategie działania, uwzgledniające różne (nowe) sytuacje kryzysowe, o czym także opowiadały uczestniczki naszych badań.
(Wyłożony)
Piotr Nowak
Rola i znaczenie gospodarstw opiekuńczych w systemie instytucji życia zbiorowego na polskiej wsi
Gospodarstwa opiekuńcze są innowacją społeczną, która zmienia tradycyjne relacje międzypokoleniowe w rodzinach wiejskich oraz jest nową instytucją w systemie instytucji pomocy społecznej. Zwiększająca się liczba seniorów zmienia funkcjonowanie rodzin i społeczności wiejskich. Sposób działania zarówno poszczególnych gospodarstw opiekuńczych, jak również całego ich sytemu musi uwzględniać te uwarunkowania. Idea gospodarstw opiekuńczych wpisuje się w nurt rolnictwa społecznego, który zakłada możliwości tworzenia oferty lokalnych usług społecznych na bazie gospodarstw rolnych. Gospodarstwa społeczne to innowacje, które pozwalają na jednoczesne osiąganie celów ekonomicznych (miejsca pracy, zwiększenie dochodów, inwestowanie w lokalnej społeczności środków przeznaczanych na usługi społeczne) oraz celów społecznych (aktywizacja seniorów, zapewnienie wsparcia osobom go potrzebującym, podnoszenie jakości życia mieszkańców obszarów wiejskich). Przeprowadzone ogólnopolskie badania w ramach projektu GROWID wskazują, że w ostatnich latach podjęto w Polsce szereg inicjatyw z zakresu „zielonej opieki” i „rolnictwa społecznego”. Dzięki nim istnieją już przykłady organizacji pozarządowych czy przedsiębiorstw społecznych, które wykorzystują elementy rolnictwa do tworzenia wysokiej jakości usług społecznych. Prężnie funkcjonuje Ogólnopolska Sieć Zagród Edukacyjnych, które są jednym z typów gospodarstw społecznych. Działania podjęte przez Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego dowiodły z kolei, że możliwe jest czasowe oferowanie usług opiekuńczych w gospodarstwach rolnych w ramach projektów dofinansowanych ze środków publicznych. Nie brakuje także przejawów indywidualnej przedsiębiorczości mieszkańców wsi, które znajdują wyraz w tworzeniu firm świadczących usługi opiekuńcze czy też przedsiębiorstw społecznych, które poprzez tworzenie miejsc pracy dla osób o specjalnych potrzebach, udzielają im wsparcia. W referacie zostaną przedstawione wybrane wyniki badań zrealizowanych w ramach projektu: „Gospodarstwa opiekuńcze w rozwoju obszarów wiejskich wobec wyzwań demograficznych (GROWID)” , (ID: 381773), finansowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju.
