Teoria elit jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych elementów socjologii wiedzy Karla Mannheima. W latach dwudziestych XX wieku za intelektualną elitę uznał on tzw. „społecznie oderwaną inteligencję”, której wyznaczył zadanie sformułowania kulturowej uniwersalności – „społecznej syntezy”. Według Mannheima do grupy inteligencji należą osoby, które nie uczestniczą bezpośrednio w systemie produkcji. Dystansują się wobec swoich partykularnych interesów klasowych za sprawą nowoczesnego wykształcenia. Wykształcenie sprawia, że z jednej strony intelektualiści alienują się od społeczeństwa klasowych świadomości, zaś z drugiej – powoduje, że intelektualiści posiadają pewną uniwersalną płaszczyznę porozumienia, która zbliża ich do siebie. Koncepcja Mannheima zakłada więc, że konflikty społeczne mogą być rozwiązywane w sferze inteligenckiej (grupowej) świadomości – w ramach dyskusji między różnymi punktami widzenia.
Węgierski socjolog uważał, że inteligencka kultura opiera się na założeniach nowoczesnego racjonalizmu oraz swobodnej deliberacji. Nie zauważył więc niebezpieczeństwa związanego z rosnącą w siłę w latach trzydziestych frakcją antydemokratycznych intelektualistów. Wielu badaczy uznało, że zaprezentowana przez Mannheima koncepcja to bardzo optymistyczna wizja elit kulturalnych, która została negatywnie zweryfikowana już kilka lat po napisaniu przez Mannheima „Ideologii i utopii”. Ostateczny upadek nadziei związanych z opisywaną przez niego elitą wiązał się bowiem z dojściem do władzy ruchów totalitarnych – nazistów, faszystów oraz komunistów.
W referacie przedstawiona zostanie krytyka wczesnej teorii elit Mannheima oraz jej późniejsza modyfikacja zaprezentowana przez autora po drugiej wojnie światowej. Nie zrezygnował on bowiem z zadania sformułowania własnej socjologii elit. Głównym tematem w pracach powojennych, takich jak „Człowiek i społeczeństwo” czy „Diagnosis of Our Time”, stał się problem społeczeństwa masowego, które skutecznie pozbawia elity jej istotnej roli. Nowa koncepcja zakładała, że elita miała być połączeniem starej arystokracji z nową warstwą inteligencką wyłonioną na zasadach merytokracji, to miało zapewnić z jednej strony ewolucyjność zmian społecznych, a z drugiej – uchronić społeczeństwo przed tzw. „negatywną demokratyzacją”, z którą – według autora – mieliśmy do czynienia np. w rewolucyjnej Rosji. Mannheim zrezygnował z takich górnolotnych pojęć jak „synteza kulturowa” – elita miała zajmować się ekonomicznym i społecznym planowaniem, które zapewniłoby spokojny i równomierny rozwój demokratycznego społeczeństwa.
Referat będzie omówieniem teorii elit, które można znaleźć w pismach Mannheima, z szczególnym uwzględnieniem podziału na ich wersję przedwojenną i powojenną. Jednym z głównych celów referatu będzie również próba odpowiedzi na pytanie, czy współcześnie teoria Mannheima jest jeszcze aktualna i czy może stanowić poważne źródło nawiązań dla współczesnych badaczy. Wydaje się bowiem, że teoria elit Mannheima powinna być szczególnie ciekawa dla polskich badaczy i badaczek – opiera się ona bowiem na podstawowym dla społeczeństw Europy Środkowo-Wschodniej koncepcie inteligencji. Ten element wydaje się szczególnie ważny, biorąc pod uwagę, że teoria inteligencji Mannheima jest w Polsce nadal słabo rozpoznana.