Odsłonięcie w listopadzie 2021 roku na stacji w Treblince tablicy upamiętniającej kolejarza Jana Maletkę, zastrzelonego przez Niemców za pomoc Żydom, ożywiło na nowo spór o miejsce polskich Sprawiedliwych w pamięci zbiorowej. Dyskusja ta powraca przy okazji kolejnych upamiętnień, zwłaszcza nielicznych pomników (Łódź, Warszawa) czy Muzeum im. Ulmów w Markowej. Spory te ożywiają podział między etnonacjonalistyczną opowieścią o przeszłości Polski a narracją określaną niekiedy jako związana z „patriotyzmem krytycznym” (Michlic 2021). Upamiętnianie Sprawiedliwych wspierane jest publicznie głównie przez aktorów związanych z urzędową polityką pamięci, krytykowane zaś przede wszystkim przez środowiska wobec tej urzędowej opowieści opozycyjne. Upamiętnienia te dotykają nie tylko trwającego w Polsce od dekad sporu o kształt pamięci zbiorowej, lecz również wpisują się w stosunki międzynarodowe, zwłaszcza, gdy umieszczane są w miejscach odwiedzanych przez izraelskich i amerykańskich Żydów, stając się elementem dyplomacji pamięci.

Dyskusja o upamiętnianiu Sprawiedliwych toczy się również w obrębie nauk społecznych i humanistyki. Z jednej strony mamy badania i świadectwa, wskazujące na konstruktywny potencjał pamięci Sprawiedliwych dla polsko-żydowskiego pojednania pamięci (Steinman 2013, Bilewicz i Jaworska 2013), z drugiej wyrażane są obawy, że zmitologizowana opowieść o Sprawiedliwych może służyć jako narzędzie zakłamywania czarnych kart polsko-żydowskiej historii (Grabowski i Libionka 2016).

W moim referacie przyglądam się temu, jak do tego doszło i co to oznacza, że Sprawiedliwi są w ramach polskiej pamięci zbiorowej „kłopotliwym dziedzictwem”. Odwołuję się do istniejących tropów interpretacyjnych, takich jak „rywalizacja ofiar” (Krzemiński 1996), walka o terytorium symboliczne (Nijakowski 2007), „podwójne zaprzeczenie” (Tokarska-Bakir 2010) czy dyspozytyw pamięci (Nowicka-Franczak 2017), jednak moją główną intencją jest rekonstrukcja, w duchu socjologii humanistycznej, perspektyw zaangażowanych w dyskusję i reprezentujących poróżnione punkty widzenia aktorów pamięci, ze szczególnym uwzględnieniem tych, którzy wymykają się prostym podziałom.