Europa Środkowo-Wschodnia. Pamięć i wyzwania współczesności
Grupa tematyczna
Numer: G59
Organizacja: Marta Cobel-Tokarska (APS), Izabela Skórzyńska (UAM)
Pasmo, godzina:
IV 16.09, 16:00-17:30
Miejsce: WYDZIAŁ LINGWISTYKI UW, Sala 3.025
Słowa kluczowe: Europa Środkowa, Europa Środkowo-Wschodnia, historia, kultura, literatura, miejsce, pamięć, przestrzeń
W Europie Środkowo-Wschodniej mierzymy się dziś z kolejnymi wyzwaniami, do których nie jesteśmy przygotowani, a mimo to musimy je podejmować. Takim wyzwaniem była i jest pandemia; jest nim trwający wciąż, a obecnie boleśnie zintensyfikowany na granicy polsko-białoruskiej kryzys uchodźczy, a także sprawy globalne, jak katastrofa klimatyczna.
Wymaga to nowych sposobów myślenia, określania na nowo swojej tożsamości i miejsca. Powstaje pytanie, czy jesteśmy gotowi zrealizować to zadanie i na jakich podstawach powinniśmy się oprzeć?
Po raz trzeci proponujemy na Zjeździe Socjologicznym grupę zajmującą się tematyką Europy Środkowo-Wschodniej. W roku 2017, po pierwszym naszym spotkaniu, pisałyśmy we wstępie do tematycznego numeru pisma „Sensus Historiae”: „Pamięć wciąż jeszcze produkowana jest przez świadków przeszłości i ich następców jako akt obowiązku ocalałych wobec ofiar, następców wobec poprzedników, ale także jako obietnica zadośćuczynienia wreszcie, bo i to trzeba sobie powiedzieć, jako żądza symbolicznego choćby odwetu na sprawcach niegdysiejszego zła. To właśnie z tej perspektywy, ze środka gorących pamięci Europy Środkowo-Wschodniej i rozchwianej tożsamości jej mieszkańców wyłoniły się teksty składające się na niniejszy zbiór.” Dzisiaj te słowa wybrzmiewają z nową siłą, a „gorące pamięci” domagają się ponownego namysłu.
Wobec tego ponawiamy nasze zasadnicze pytania, i dopisujemy do nich kolejne:
1) Kto, gdzie i jak dziś umiejscawia Europę Środkowo-Wschodnią?
2) Czy i jakie miejsca pamięci istnieją dziś w Europie Środkowo-Wschodniej? Kto za nimi stoi, jak one pracują, jakie wartości i czyje interesy reprezentują?
3) Czy możliwe jest ukształtowanie nowej, skutecznej narracji na podstawie starych mitów?
4) Czy taka narracja pomoże godnie odpowiedzieć na wyzwania współczesności?
Lucjan Miś
Kraje Grupy Wyszehradzkiej stawały się sobie coraz bliższe w zakresie definiowania i rozwiazywania problemów społecznych w latach 2004-2016. Analiza świadomości społecznej oraz wymiaru obiektywnego trudnych zjawisk problemowych została przeze mnie zarejestrowana w książce „Problemy społeczne Grupy Wyszehradzkiej”. W referacie chcę przedstawić wyniki kolejnych badań empirycznych zrealizowanych zgodnie z zastosowaną przeze mnie wcześniej metodologią badania obiektywistycznego i subiektywistycznego wymiaru trudności życia zbiorowego. Przeprowadziłem analizę porównawczą czterech grup krajów Unii Europejskiej: krajów Grupy Wyszehradzkiej, krajów nordyckich, krajów południowych i krajów zachodnich. Okres badań dotyczył lat 2004 czyli integracji krajów środkowo-europejskich w ramy UE do 2019 roku czyli podjęcia decyzji i wyjścia Wielkiej Brytanii z UE. W referacie chciałbym przedstawić wyniki badań w odniesieniu do najważniejszych problemów – bezrobocia, inflacji, przestępczości i służby zdrowia. Różnice pomiędzy poszczególnymi grupami kraju są bardzo wyraźne, a ich pogłębiona charakterystyka będzie głównym przedmiotem referatu.
Tomasz Rawski
Referat omawia specyfikę relacji między pamięcią publiczną (hegemoniczną) a pamięciami prywatnymi (kontr-hegemonicznymi) dotyczącymi okresu socjalizmu na przykładzie współczesnej Polski i (Wschodnich) Niemiec. W oparciu o dane pochodzące ze zogniskowanych wywiadów grupowych (FGI) oraz indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI) pokażemy, jak w każdym z tych krajów prywatna, codzienna pamięć o socjalistycznej przeszłości różni się od hegemonicznej pamięci publicznej, a także zastanowimy się w jakiej mierze specyfika tego rozdźwięku dla jest wspólna/odmienna dla obu tych krajów. Chociaż Polska i (Wschodnie) Niemcy wykazują pewne uderzające podobieństwa, gdy chodzi o różnice między pamięcią prywatną i publiczną, to jednocześnie różnią się sposobem interpretowania tego rozdźwięku: podczas gdy w Polsce przeważa kontr-hegemoniczna interpretacja budowana według linii podziałów klasowych, w Niemczech dominuje kontr-hegemoniczna interpretacja budowana według linii podziałów quasi-etnicznych.
Marcin Dębicki
Choć na pozór idea artykułu, odwołująca się do swoistego konkursu na środkowoeuropejskość może się jawić jako mocno imaginacyjna i nie całkiem poważna, jego głębszy sens daje się uchwycić w dwóch (całkiem poważnych) kontekstach. Po pierwsze, na płaszczyźnie teoretycznej – w konceptualizacji, w tym w poszukiwaniu wskaźników, wspomnianej środkowoeuropejskości, widzianej tu przez pryzmat miejski. Inaczej mówiąc, celem jest tu próba odpowiedzi na pytanie, jakie zjawiska czynią współczesne miasto środkowoeuropejskim. Po drugie, na płaszczyźnie praktycznej – w próbie wypełnienia owymi „środkowoeuropejskimi treściami” trzech polskich miast: Cieszyna, Krakowa i Przemyśla. Referat jest kontynuacją obszerniejszej refleksji, zawartej w (będącej w druku) monografii Cieszyna (aut. Marcin Dębicki i Radosław Zenderowski), zorientowanej właśnie na jego (wyobrażoną) środkowoeuropejskość. Tym samym miasto to staje się, w obranych ramach, teoretycznym i praktyczno-empirycznym punktem odniesienia dla dwóch pozostałych ośrodków, umożliwiającym zestawienie całej trójki na zasadzie wspomnianego „konkursu” czy też – mówiąc poważniej – swoistej, dość przy tym ograniczonej hierarchizacji środkowoeuropejskości w rodzimym wydaniu.
Barbara Tołłoczko-Suchańska
Współczesna konsumpcja jest pełna sprzeczności – warunkowana ujednolicaniem rynku, mody i stylów życia, a z drugiej strony odwrotem od nadmiernych zakupów, związanym ze świadomością ekologiczną, zdrowotną czy upodobaniem do lokalnych produktów. Po epoce post-transformacyjnego zachłyśnięcia się nadmiarem, przyszła konieczność rezygnacji z rzeczy w imię ekologii, zdrowia czy etyki. Dekady formalnych obostrzeń zamieniły się w moralny imperatyw ograniczania ilości nabywanych przedmiotów, praktykowania lokalnych zakupów i świadomych wyborów konsumenckich.
Jednym z czynników kształtujących dziś relacje ludzi i przedmiotów jest pamięć o PRL-u i specyfice obcowania z wytworami kultury materialnej w socjalizmie; dziedzictwo, które przypomniało o sobie w dobie kryzysu klimatycznego i pandemii, kiedy PRL-owski „know-how” okazał się cennym zasobem wiedzy o sposobach radzenia sobie w sytuacji ograniczonej dostępności dóbr. Wyrzeczenie się nabywania rzeczy to kolejna linia międzypokoleniowego podziału, ujawniająca się w ekologii (jeszcze) z wyboru, jaka cechuje młodsze pokolenia, i ekologii z konieczności, będącej charakterystyką stylu życia w socjalizmie. Robienie zapraw czy kiszonek, kupowanie od lokalnych producentów, szycie ubrań, konsumowanie nowalijek, stosowanie wielorazowych opakowań i płóciennych toreb – to wszystko, co dziś stanowi nową rzeczywistość odpowiedzialnych ludzi, w socjalizmie było koniecznością wynikającą z braków i strategii radzenia sobie z nimi. W tym kontekście niezwykle ciekawy był okres pandemicznego lock-down’u, kiedy umiejętności typowe dla rzeczywistości PRL-u okazały się cennym i inspirującym zasobem wiedzy. Odradzały się pomysłowe praktyki „radzenia sobie”, „kombinowania” czy „załatwiania”. Pamięć społeczna post-socjalistycznego społeczeństwa przechowała wiedzę o egzystencji w trudnych warunkach i podpowiadała schematy funkcjonowania w ograniczeniach. W tym sensie pieczenie domowego chleba, szycie czy robienie przetworów stanowiło pewnego rodzaju „powrót do przeszłości” i schematów zakorzenionych w pamięci społecznej, a doświadczenia starszych pokoleń nierzadko stawały się inspiracją.
(Wyłożony)
Marcin Zaborski
Autor zajmuje się badaniem przekazów muzealnych poświęconych Zagładzie, w centrum których zostały umieszczone dzieci – jako uczestnicy/bohaterowie upamiętnianych wydarzeń. Szuka odpowiedzi na pytanie o to, w jaki sposób historie najmłodszych uczestników wojennych wydarzeń są prezentowane w wybranych miejscach pamięci poświęconych Holokaustowi? Jaką rolę dzieci odgrywają w narracji przedstawianej w poszczególnych muzeach? Czy są im poświęcone odrębne elementy stałych wystaw – czy raczej dziecięce losy są „wpisane” w ogólny przekaz dotyczący historii? Bada również to, czy twórcy muzealnych wystaw skupili się na tragicznym wymiarze dziecięcych losów czy raczej zaprezentowali je przez pryzmat bohaterskich czynów i dokonujących
ich postaci? A zatem – czy w centrum przekazu znajduje się śmierć ofiar czy śmierć bohaterów? I czy jest tu miejsce na prezentowanie Ocalonych? Niemniej istotnym będzie ustalenie tego, czy muzealne narracje są poświęcone konkretnym, indywidualnym postaciom czy raczej społecznościom anonimowych uczestników wojennych wydarzeń? Analizy wymaga również to, czy muzealny przekaz w poszczególnych miejscach zatrzymuje się na poziomie prezentacji faktów, czy wychodzi poza ten obszar i obejmuje również przestrzeń promowania określonych wartości? Innymi słowy – czy obok sfery kognitywnej, jest w nich także miejsce dla elementów aksjologicznych? Czy celem jest jedynie edukacja, skupiona na przekazywaniu rzetelnej wiedzy – czy raczej
proces kształcenia społeczno-politycznego, którego celem staje się kreowanie określonych postaw moralnych? Wskazanie odpowiedzi na te pytania pozwoli stwierdzić, w jaki sposób muzea ukazujące dzieje Zagłady tworzą przestrzeń dialogu i intelektualnych zmagań ze współczesnymi problemami, zagrożeniami i wyzwaniami – z myślą o najmłodszych odbiorcach.
Przestrzenią badania będą muzea prezentujące historię Holokaustu w trzech stolicach krajów nadbałtyckich – Litwy, Łotwy i Estonii: Vilna Gaon Museum of Jewish History – Vilniaus Gaono Žydų Istorijos Muziejus (Wilno), The Riga Ghetto and Latvian Holocaust Museum – Rīgas geto un Latvijas Holokausta muzejs (Ryga) oraz Estonian Jewish Museum – Eesti Juudi Muuseum (Tallin). Geograficzna bliskość i wspólnota doświadczeń historycznych Litwy, Łotwy i Estonii sugeruje możliwość pojawienia się podobnej wrażliwości w realizowaniu celów pedagogiki pamięci w poszczególnych muzeach. Okazać się jednak może, że istnieją pomiędzy nimi istotne różnice w prezentowanej narracji i narzędziach wykorzystanych do budowania obrazu wojennych losów, ze szczególnym uwzględnieniem Zagłady.
