W referacie przedstawię wyniki badań realizowanych w ramach projektu OPUS 15 „Doświadczanie ciała i gestów w świecie społecznym hatha-jogi. Znaczenia i transmisja wiedzy w praktyce cielesnej”. Zagadnieniem, któremu poświęcę wystąpienie jest rola zmysłów w procesie poznania i przekazu wiedzy cielesnej.
Badania przeprowadzane były wśród praktykujących hatha-jogę grupową, na różnych poziomach zaawansowania. Dane pozyskiwane były zarówno z wywiadów pogłębionych, obserwacji, obserwacji uczestniczących (jako praktykujący i nauczyciel) oraz – co było szczególnie cennym źródłem w kontekście badania zmysłów – z autoobserwacji zapisywanych przez uczestników projektu zaraz po praktyce.
Kategorią, która wyraźnie ukazywała się w analizach pierwszych autoobserwacji był wzrokocentryzm uczniów, który z czasem ustępował miejsca pozostałym zmysłom takim jak słuch i dotyk. Ustanowienie przez praktykujących zmysłu wzroku w centrum miało swoje odbicie w trzech potrzebach uczniów: potrzebie wyraźnego, dobrze widzialnego, wizualnego wzoru, do którego dążą poprzez odwzorowanie pozycji przyjętej przez nauczyciela, potrzebie kontrolowania tego jak wygląda pozycja, którą odwzorowują, czyli jak wizualnie jest odbierana przez znaczących innych obecnych na sali oraz potrzebie fizycznych, czyli widzialnych postępów. Zmysł wzroku zaangażowany był i na poziomie wizualnego porównania i na poziomie wizualnej autoprezentacji.
W trakcie badań mieliśmy możliwość uzyskać dodatkowej zmiennej, której nie zakładaliśmy na początku projektu. Pandemia covid-19, która wypadła po pół roku projektu, zmusiła nas do przeniesienia ćwiczeń do strefy online. To właśnie dzięki analizie porównawczej praktyki prowadzonej na żywo i przez Internet mogliśmy przyjrzeć się roli i ważności poszczególnych zmysłów w przekazie wiedzy związanej z ciałem. Co jednak istotne – rozpatrywaliśmy je całościowo, zauważając ich wzajemny wpływ i złożoność.
Kluczowym okazał się – ponownie – zmysł wzroku i kategoria widzialności, ale także zmysł dotyku odnoszący się nie tylko do korekt wykonywanych przez nauczyciela (uniemożliwionych w trakcie praktyki online), ale także do poczucia bezpieczeństwa i tworzenia relacji nauczyciel-uczeń. Fizyczna nieobecność nauczyciela i współpraktykujących, przy jednoczesnej wizualnej widoczności na ekranie przyniosła ciekawe wnioski na temat autoprezentacyjnego charakteru praktyki grupowej ale także jej wspólnotowego charakteru, zwłaszcza w kontekście wspólnego wytwarzania wiedzy przez uczestników. Ponadto, nowe warunki badań pozwoliły nam zrozumieć, że trakcie przekazu wiedzy fizycznej zmysły nie działają oddzielnie, a stale ze sobą współpracują, tworząc multisensoryczne doświadczenie, w którym praktykujący jednocześnie obserwuje (siebie i innych), słyszy, wykonuje ruchy i jest dotykany.