Jan Michalski
PESYMISTYCZNA TEORIA KULTURY
1. Praca nad wartościami – włączanie nowych zjawisk do polskiej tradycji artystycznej – bywała dla mnie nieraz „Spacerem pod wiatr”, jak zatytułował jeden ze swoich mądrych obrazów Jarosław Modzelewski. Refleksja nad ciągłością i nieciągłością kulturową, niekiedy gorzka, towarzyszyła jej od zawsze.
2. Stawialiśmy sobie wymagające zadania jako intelektualiści prowadzący nowoczesną galerię sztuki w warunkach długotrwałego kryzysu państwa i głębokich przemian. To inspiruje do nadania refleksji charakteru teorii. „Pesymistyczna teoria kultury” jest otwarta i nic jej nie łączy z historycyzmem.
3. Teoria ta sformułowana na gruncie socjologii sztuki, musi wyjść poza jej ramy. Dlaczego? Z powodu janusowego oblicza socjologii, która jest nauką pozytywną i stosowaną, lecz należy również do nauk historycznych, czyli moralnych. W cyklu wykładów mistrzowskich, organizowanych przez IS UJ, widać jak wielu uczonych diagnozuje niekorzystne zmiany w różnych sferach naszej kultury, przejawia troskę o dobro wspólne, przekazuje sygnały ostrzegawcze.
4. Pesymistyczna teoria kultury, akceptując ich operacyjną użyteczność, bierze w nawias optymistyczne mity socjologii, takie jak mit powszechnego dostępu, pełnej kontroli i regulacji, niekonkurencyjności rywalizacji kulturowej, nieograniczonej asymilacji treści kulturowych itd. Stąd „pesymizm” w jej nazwie.
5. Nieciągłości są wypierane z pamięci zbiorowej i często tabuizowane. Destrukcyjne dla kultury europejskiej skutki I Wojny Światowej widać w przekrojach warstw kulturowych, np. w zbiorach malarstwa Groeningemuseum, jak zimę wulkaniczną zapisaną w słojach sekwoi. W myśli polskiej refleksja o tym kataklizmie jest znikoma.
6. Wyróżniam trzy przyczyny nieciągłości: naturalne, systemowe i mistyczne, tj. takie, których natury nie da się przekonywająco wyjaśnić kombinacjami dwóch pierwszych. Do naturaliów należą zmiana szlaków handlowych, czy wymieranie populacji. Do czynników systemowych należą dysfunkcjonalna struktura społeczna, czy załamanie się systemu wskutek nadmiernej złożoności. Czasem da się je wykryć (np. prześladowanie awangardy przez nazistów jako polityczne organizowanie nienawiści w warunkach zapaści kulturowej), czasem nie (Bildersturm w Niderlandach w roku 1566).
7. Kilka przykładów nieciągłości kulturowej wraz z intuicyjną typologią:
– postmodernistyczne budownictwo kościelne w latach 80. („coś spadło z Księżyca”);
– modernizacja wsi polskiej, która w swoim dawnym kształcie estetycznym przestała istnieć na oczach mojego pokolenia („dekulturacja”);
– sztuka Andrzeja Wróblewskiego jako „bąbel” kulturowej nieciągłości.
8. Kilka przykładów ciągłości w trudnych warunkach:
– punce florenckich warsztatów malarskich w 2 poł. XIV w. („kooperacja”);
– drukarnia Đurada Crnojevića w Cetynii („innowacja”);
– Huta Szkła Gospodarczego „Sudety” w Szczytnej Śląskiej („kontynuacja”).
9. Użyteczność pesymistycznej teorii kultury.
1/ Operując poza mitami socjologii, a korzystając z jej praxis, pesymistyczna teoria może rzucić światło na te zjawiska i działania ludzkie, których złożoność można wyjaśnić jedynie na bazie ogólnej teorii.
2/ W systemie demokratycznym elity są nietrwałe. Zjawisko to ma charakter systemowy, zatem nietrwałość jako cecha systemowa tych elit będzie przejawiać się w treściach kulturowych przez nie wytwarzanych jako nieciągłość i niespójność. Przykładem takiej systemowej nieciągłości jest gromadzenie dzieł sztuki w muzeach państwowych. Kontrprzykład: elity rodowe republiki weneckiej i ich działalność kulturotwórcza jako przykład systemowej ciągłości.
10. Z teorii Luhmanna o autopoietycznym, zamkniętym i samoreprodukującym się systemie sztuki wypływa wniosek o systemowym egocentryzmie artystów. Nietrwałość elit demokratycznych i systemowy egocentryzm artystów będą czynnikami sprzyjającymi raczej nieciągłości niż ciągłości.
