Według danych ze spisu powszechnego zorganizowanego w II Rzeczpospolitej w 1931 r. w przedwojennej Polsce w granicach państwa mieszkało ok. 456 tysięcy Żydów w wieku od 16 do 22 lat, co stanowi niemalże 10% ogółu ówczesnych mieszkańców Polski w tej grupie wiekowej. Liczba ta wydaje się ogromna w obliczu zaledwie 627 autobiografii zdobytych przez Żydowski Instytut Naukowy (YIVO) w zorganizowanym tuż przed drugą wojną światową konkursie i jeszcze większa w obliczu dostępnych dziś 302 autobiografii w nowojorskim oddziale YIVO. Jednak pomimo tego, zachowane do dziś autobiografie stanowią cenne źródło wiedzy na temat bardzo szczególnej i – zdaje się – zapomnianej grupy społecznej przedwojennej Polski – nastoletnich Żydów, nazywanych dziś „ostatnim pokoleniem”, którzy wkraczali w dorosłość w niepewnych i niespokojnych czasach. W pracach przesyłanych do Instytutu opisywali zarówno swoje lęki i obawy, ale także marzenia i nadzieje związane z przyszłością – ich własną, Polski i całej Europy.
Konkursowe autobiografie młodych Żydów gromadzone w okresie dwudziestolecia międzywojennego są istotnym świadectwem życia psychicznego ostatniego pokolenia młodzieży żydowskiej przed Holokaustem. Młodzi Żydzi żyjący w II RP znajdowali się na pograniczu dwóch sprzecznych sobie światów – tradycji i nowoczesności. Ich wspomnienia spisane w formie autobiografii pokazują, że czuli się zagubieni między kulturą polską a żydowską, często nie czując się częścią żadnej z nich. Uczuciu zagubienia towarzyszyło odrzucenie i wykluczenie ze strony nie-Żydów wzmagane przez ich coraz silniejszy antysemityzm. Ogólnego stanu ich życia nie poprawiał także wzbierający na sile kryzys gospodarczy, wszechobecna bieda oraz strach przed niepewną przyszłością. Autobiografie „ostatniego pokolenia” Żydów prezentują szczególne, ciekawe i wartościowe spojrzenie na świat, przyszłość, sprawczość i tożsamość oczami osób dorastających w zróżnicowanej i dyskryminowanej grupie mniejszościowej w obliczu kryzysu i zbliżającej się wojny.
W wystąpieniu przedstawię wnioski wyciągnięte z lektury poszczególnych autobiografii młodych Żydów zgromadzonych przez Żydowski Instytut Naukowy, korzystając z tradycji i metody fenomenologicznej. Uważam, że badanie marzeń i lęków przeszłych pokoleń dotyczących przyszłości stanowi cenny wkład w badania nad niedorosłością i może posłużyć jako punkt odniesienia do badań współczesnych problemów młodzieży, w szczególności tej należącej do grup mniejszościowych i dyskryminowanych.