Doświadczenie pandemii stało się katalizatorem wielu zmian w świecie pracy. Jednym z jej efektów było rozpowszechnienie pracy zdalnej (oraz jej szczególnego wariantu – pracy hybrydowej), które przed rokiem 2020 miały charakter niszowy. W początkowym okresie pandemii rozwiązanie to narzucono całym gałęziom gospodarki, a na późniejszych jej etapach chętnie korzystano z niego w czasie zwiększonego zagrożenia epidemicznego. Choć proporcja pracujących zdalnie podlega zmianom, tryb ten utrwalił swoją pozycję na rynku pracy i podlega postępującemu procesowi normalizacji.

Empiryczną podstawą wystąpienia jest podłużne badanie jakościowe realizowane w IFiS PAN, w którym udział biorą trzy kategorie uczestników: młodzi dorośli, rodzice mieszkający z dziećmi oraz seniorzy (65+). Pierwsza fala wywiadów została zrealizowana wiosną i latem roku 2020 (N=150). Wywiady z badanymi zainteresowanymi kontynuacją udziału w badaniu (N=110) zrealizowano rok później. Z uwagi na zagrożenie epidemiczne wywiady realizowano online w trybie rozmów wideo przy użyciu aplikacji Zoom, Skype oraz Messenger. Gdy nie było to możliwe, były one realizowane telefonicznie.

Analizy zgromadzonych danych były inspirowane teorią procesu normalizacji (normalization proces theory), w tym kluczowymi dla niej procesami implementacji, włączania oraz integracji (implementing, embedding, integrating) [May, Finch 2009, May 2013]. Orientacja ta pozwala zarówno na prześledzenie tego, w jaki sposób innowacyjne praktyki były rutynizowane w codziennych doświadczeniach uczestników badań, jak i na uchwycenie bogatego spektrum relacji, znaczeń i implikacji tych doświadczeń w ich życiu.

Systematyczna analiza doświadczeń zawodowych uczestników badania stanowiła punkt wyjścia do zaproponowanych modeli pracy. Dominujący model „klasyczny” opiera się o pracę świadczoną (zwykle) w siedzibie pracodawcy i jest zorientowany na przełamywanie istniejących ograniczeń (reżim sanitarny) oraz powrót do „normalności” utożsamianej z okresem przedpandemicznym. Z kolei model „pandemiczny”, który uległ rozpowszechnieniu, ze względu na epidemiczne restrykcje, wyróżnia praca wykonywana w całości lub części za pośrednictwem ICT oraz oczekiwanie, że nowe rozwiązania na rynku pracy będą trwałe.

Doświadczenia badanych związane z pracą zdalną wyraźnie wskazują, iż mają one potencjał oddziaływania również na sferę pozazawodową. Zgromadzone wywiady dokumentują, iż takie cechy modelu „pandemicznego” jak jego elastyczność oraz oszczędność czasu (m.in. eliminacja całości lub części dojazdów do pracy) w przypadku wielu badanych stymulowały modyfikacje elementów stylów życia. W zróżnicowanej grupie badanych powracającymi wątkami były zmiana diety, nawyków zakupowych, spędzania czasu wolnego, większa dbałość o zdrowie, a nawet daleko idące zmiany priorytetów życiowych. Podkreślić należy, iż w odróżnieniu od strategii adaptacyjnych z okresu lockdown’u w 2020 r. (kojarzonych np. z pieczeniem chleba i oglądaniem Netflixa) w perspektywie roku miały one względnie trwały charakter. Zjawiska te prezentowały się bardzo wyraźnie na tle narracji badanych pracujących w ramach „klasycznego” modelu. Dla pracujących poza domem pandemiczne perturbacje związane z restrykcjami w wykonywaniu pracy czy ograniczonym dostępem do otoczenia instytucjonalnego (zwłaszcza żłobki, przedszkola, szkoły) były przede wszystkim źródłem okresowych zakłóceń rytmu życia, które z czasem powracały do normy.

W szerszym wymiarze konieczność adaptacji do pracy w warunkach długotrwałego zagrożenia epidemicznego stała się katalizatorem przemian modernizacyjnych. Choć zdalny tryb pracy ma liczne ograniczenia, doświadczenia lat 2020-2021 były na tyle zadowalające, że otwarci na nie pozostali zarówno pracodawcy (oferując nierzadko możliwość wyboru trybu świadczenia pracy), jak i pracownicy, którzy skłonni byli również aktywnie zabiegać o tę możliwość.