W referacie podejmuję próbę odpowiedzi na pytanie, na ile metodologia i techniki prowadzania spisów powszechnych ludności (w tym także liczba i sposoby sformułowania spisowych pytań etnicznych, czyli pytań o identyfikację narodową, język, wyznanie religijne i obywatelstwo) oraz sytuacja społeczno-polityczna w trakcie ich przeprowadzania mogły kształtować ich wyniki w zakresie struktury etniczno-językowej społeczeństwa polskiego w okresie 1921-2021. Pragnę się skupić nie tyle na opisie wyników „etnicznych” w ujęciu ilościowym i/lub przestrzenny, ile przede wszystkim na analizie polityk spisowych (czyli inaczej, mechanizmach przeprowadzenia spisów powszechnych ludności) w kontekście ówczesnych realiów politycznych i społecznych.
Próby określenie struktury narodowościowej i językowej Polski oraz jej przemian w okresie ostatnich 100 lat pozostają zadaniem trudnym z powodu historycznych zmian ustrojowo-politycznych, terytorialnych i demograficznych, jak i niesprzyjających deklaracjom narodowościowym uwarunkowań społeczno-politycznych, a także braku oficjalnych statystyk w tym zakresie. Różnie sformułowane pytania dotyczące struktury etniczno-językowej oraz wyznaniowej uwzględniało sześć spisów powszechnych w Polsce (w 1921, 1931, 1946, 2002, 2011 i 2021 r.), jednak przeprowadzenie ich różnymi metodami w odmiennych uwarunkowaniach społeczno-politycznych mogło w istotniejszy sposób wpłynąć na rezultaty „etniczne” niż szersze zmiany demograficzne i ewolucja poczucia przynależności narodowej jego obywateli.
Problemy dotyczące zbierania danych etnicznych stały się widoczne w Polsce w trakcie spisu powszechnego ludności w 2002 r.. Zapowiedź wprowadzenia pytań dotyczących tożsamości narodowej i języka do tego spisu, a także jego przebieg i ogłoszenie wyników wywołały szeroką dyskusję publiczną na temat struktury etnicznej społeczeństwa polskiego (w tym także o narodowości śląskiej, która praktycznie trwa do tej pory). Podobne emocje oraz problemy z perspektywy zróżnicowania etniczno-językowego społeczeństwa polskiego przyniósł kolejny spis powszechny z 2011 r. Podobne emocje zrodził spis w 2021 r., który został całkowicie oparty na metodzie samospisu internetowego, a wywiad ankieterski lub telefoniczny został potraktowany jako metoda pomocnicza.
W referacie zwracam uwagę na następujące hipotezy kierunkowe, które dotyczą: 1) wpływu dziedzictwa instytucjonalnego prowadzonych wcześniej w Polsce spisów powszechnych ludności, będących odbiciem historii etnicznej społeczeństwa i postrzegania jego zróżnicowania etnicznego przez państwo; 2) zmiany legitymizacji spisowych pytań etnicznych polegającej na przejściu od badania struktury etniczno-językowej całej populacji do badania złożonych (mieszanych) tożsamości etnicznych samych grup mniejszościowych; 3) wpływu technologii spisowej polegającej na przejściu od klasycznego wywiadu spisowego typu face to face do samospisu internetowego i odpowiedzi na pytanie, na ile takie rozwiązanie sprzyja identyfikacji tożsamości grup mniejszościowych.