Ukraińska socjologia okresu wojny rosyjsko-ukraińskiej: stan i perspektywy rozwoju

Referat analizuje stan rozwoju socjologii w Ukrainie w ciągu ostatnich 8 lat, na trzech poziomach: ogólnych teorii socjologicznych, teorii „średniego zasięgu” oraz danych z badań empirycznych. Specyfika rozwoju socjologii w tych trzech obszarach we współczesnej Ukrainie wynika z radykalnej zmiany ogólnych podstaw metodologicznych, kiedy to po upadku ZSRR i zaniku marksizmu-leninizmu jako głównej podstawy teoretycznej niemal wszystkich nauk powstała próżnia metodologiczna, częściowo wypełniona w socjologii przez meta-paradygmat rozwoju cywilizacyjnego, według którego Ukraina znajdowała się w jednej cywilizacji z Rosją i Białorusią. Wybuch wojny rosyjsko-ukraińskiej w 2014 roku pokazał klęskę tego paradygmatu i zintensyfikował badania naukowe w zakresie ogólnej teorii socjologicznej, których jedną z konsekwencji była zbiorowa monografia „Metateoretyzowanie socjologiczne: historia i nowoczesność” (2019). Jako jedna z jej autorek i autorów dokonałem uogólnienia, że współczesna socjologia ukraińska jest obecnie, używając określenia J. Ritzera, na etapie Mp. Innymi słowy, mimo pewnych osiągnięć, struktura wiedzy socjologicznej w Ukrainie jest dziś wciąż niewykształcona na swoich górnych poziomach, choć nastąpiło odrzucenie starych ogólnych schematów socjologicznych i nagromadzenie materiału do opracowania nowych (etap „preludium”). Jestem pewna, że aktywna faza wojny rosyjsko-ukraińskiej, która rozpoczęła się 24 lutego tego roku, przyspieszy te poszukiwania. Obecnie najwięcej wysiłku wkłada się w zrozumienie natury kapitału społecznego społeczeństwa ukraińskiego, w tym jego składników takich jak zaufanie i inne. Wśród teorii tzw. średniego zasięgu dziś liderem jest socjologia narodu, a w niej – kształtowanie się ukraińskiego narodu politycznego. Jej centralność wynika z praktycznego znaczenia tego procesu dla powodzenia budowy państwa ukraińskiego. Od dawien dawna głównym pytaniem w ukraińskiej myśli społecznej i politycznej jest i było: czy Ukraińcy są narodom kulturowym czy też narodem państwowym (politycznym)? Jak wykazały nasze badania empiryczne z okresu niepodległości Ukrainy, zwolenników pierwszej opcji było wielu, nawet wśród etnicznych Ukraińców. Agresja rosyjska, która dotknęła przede wszystkim rosyjskojęzyczny wschód i południe Ukrainy, spowodowała drastyczny spadek liczby sympatyków tzw. „ruskiego miru” nawet wśród etnicznych Rosjan i zmieniła równowagę na korzyść kształtowania się ukraińskiego narodu politycznego wraz z postępującą konsolidacją społeczeństwa ukraińskiego bez względu na pochodzenie etniczne, język czy przynależność religijną. Jeśli przed wojną dominującym stereotypem myślenia wśród zwykłych mieszkańców różnych regionów kraju, a nawet wśród naukowców, była idea „dwóch Ukrain”, która dzieliła ludność kraju, to jedną z najważniejszych konsekwencji współczesności jest faktyczne wyrównanie różnic regionalnych, rosnąca konsolidacja społeczeństwa ukraińskiego o wysokim poziomie zaufania do państwa i konieczność rewizji tradycyjnych koncepcji regionalizmu. Inne priorytetowe obszary tego rodzaju socjologicznego teoretyzowania to obecnie socjologia wojny (zwłaszcza wojny hybrydowej), socjologia społeczeństwa obywatelskiego, socjologia tożsamości i wartości oraz ich implementacji w codziennych praktykach ludzi lub nowych praktykach wywołanych przez wojnę. W przeciwieństwie do niektórych innych narodowych szkół socjologicznych, współczesna socjologia ukraińska wykazuje wyraźną tendencję do refleksji na wzór socjologii nie-klasycznej i post-klasycznej, z przewagą zainteresowania poszukiwaniem znaczeń i konstruowaniem rzeczywistości społecznej w czasach wojny, a także problemami wielu rzeczywistości, zwłaszcza wirtualnych.  Jednak największe osiągnięcia ukraińskich socjologów w agresywnej fazie wojny rosyjsko-ukraińskiej odnotowuje się w dziedzinie badań empirycznych. Są one prowadzone systematycznie i regularnie dosłownie od pierwszych dni wojny i dotykają szerokiego spektrum istotnych społecznie problemów: od zaufania w jego horyzontalnym i wertykalnym wymiarze po adaptację społeczną i warunki społeczno-psychologiczne życia różnych grup ludności, w tym przesiedleńców wewnętrznych. W chwili pisania tego abstraktu (10 lipca 2022 r.) sama agencja socjologiczna „RATING” (РЕЙТИНГ) przeprowadziła 14 fal takich badań; inne wiodące ośrodki prowadzące tego rodzaju badania to Instytut Socjologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy, Kijowski Międzynarodowy Instytut Socjologii, Ukraińskie Centrum Studiów Ekonomicznych i Politycznych im. O. Razumkowa i in. W rezultacie możliwe jest wypracowanie modeli w myśl tzw. teorii ugruntowanej, bo z odzwierciedlonych danych empirycznych wyłaniają się nowe koncepcje teoretyczne. Podsumowując, należy zauważyć, że współczesna socjologia ukraińska, ze względu na wpływ wojny, jest w trakcie konsolidacji swojej struktury wiedzy, co powinno jej wkrótce pozwolić zająć należne miejsce wśród innych narodowych szkół socjologicznych.

Wojna rosyjsko-ukraińska i możliwości wyjaśniające socjologii

Istotę wojny można zrozumieć tylko poprzez przekroczenie dominujących ideologicznych ram w jakich jest zwykle ujmowana. Aby to osiągnąć, socjologia musi zrewidować swoje podejścia metodologiczne. Głównych ram makrosocjologicznych do analizy wydarzeń związanych z agresją Rosji na Ukrainę może dostarczyć analiza systemu światowego (I. Wallerstein, J. Arrighi, G. Derlugian, T. Zarycki i inni). Najważniejsze napięcie w światowym systemie kapitalistycznym występują obecnie między USA a Chinami, co można postrzegać jako walkę o hegemonię w systemie światowym. Rywalizację między tymi ośrodkami władzy, które roszczą sobie prawo do określania przyszłych ram porządku światowego, komplikują roszczenia Federacji Rosyjskiej. Państwo to, uważające się za następcę ZSRR, pretenduje do miana jednego z równorzędnych ośrodków władzy światowej („świat wielobiegunowy”). Roszczenia Federacji Rosyjskiej opierają się głównie na wielkości jej terytorium, dziedzictwie historycznym i posiadaniu broni jądrowej, ale nie wspierają ich wewnętrzne trendy rozwojowe. Kontrolując około 2% udział w światowym PKB, Federacja Rosyjska w swoich roszczeniach opiera się głównie na argumentach siłowych. Dominująca rola wspomnianych trzech głównych graczy we współczesnym systemie światowym,  budujących jednocześnie wokół siebie system sojuszy, czyniła współczesny świat niestabilnym. 

Analizę systemu światowego należy uzupełnić o teorię struktury społecznej, teorię elit, a tę ostatnią można interpretować z punktu widzenia pola politycznego w rozumieniu P. Bourdieu. W Federacji Rosyjskiej (a także na Ukrainie) w ciągu ostatnich 30 lat warstwa rządząca coraz bardziej oddzielała się od reszty społeczeństwa, tracąc funkcję reprezentanta jego różnych warstw. Na Ukrainie nastąpiła intensywna konwersja kapitału ekonomicznego na polityczny z wykorzystaniem procedur demokratycznych i orientacją różnych grup elit na różne zagraniczne ośrodki władzy. W Federacji Rosyjskiej wymiana nastąpiła w obrębie pola władzy z dominacją bloku kontrolującego zasoby administracyjne i podporządkowaniem jej kapitału ekonomicznego, co przeformowało elity Federacji Rosyjskiej na podobieństwo zorganizowanej grupy przestępczej. Jest niezwykle hierarchiczna, proces decyzyjny odbywa się w wąskim gronie na samym szczycie piramidy władzy. Wzmacnia to nastawienie na gwałtowne rozwiązywanie problemów, agresywność. Do zarządzania wewnętrznego wykorzystuje się zagrożenie zewnętrzne, syndrom oblężonej twierdzy, co umacniać ma solidarnosć zatomizowanej ludności ze skonsolidowaną elitą. Decyzja o rozpoczęciu wojny była wynikiem serii błędów strategicznych, które sięgają 2014 roku. Grupa W. Putina nie wzięła pod uwagę, że we współczesnych warunkach ten, kto rozpętuje wojnę na pełną skalę, niezależnie od motywów którymi to uzasadnia, staje się zbrodniarzem wojennym. Współczesne działania wojenne ze względów technologicznych przeniosły się z pól do miast, które stały się głównymi teatrami działań wojennych. Miasta są wykorzystywane jako osłona przed ogniem i jako dogodne przedpole do walki z czołgami.  Konsekwencją tego są liczne ofiary cywilne, masowe przepływy uchodźców oraz całkowite zniszczenie przemysłu, infrastruktury i mieszkań.  Wojna na Ukrainie ma dwie główne składowe: 1) walka między oddziałami, która odbywa się głównie jako wymiana ognia na odległość; 2) ostrzał miast, który można uznać za terror militarny najeźdźców wobec ludności cywilnej.

W krótkim okresie wojna może spowodować radykalną deindustrializację kraju, zanik przemysłów wysokiej technologii. Gospodarka może wrócić do stadium agrarnego z nastawieniem na rynki zagraniczne. Zwiększy to odpływ ludności z kraju po wojnie. W wyniku takich zmian Ukraina może stracić nawet połowę ludności w wieku produkcyjnym. Kraj stanie się jeszcze bardziej rozwarstwiony majątkowo.  W płaszczyźnie politycznej Ukraina będzie w takim przypadku zewnętrznie zależna. Wojna pochłania od 40% do 20% jej wydatków budżetowych. Odbudowa Ukrainy będzie po prostu niemożliwa bez ogromnej pomocy zewnętrznej. Jeśli ludność nie odczuje po wojnie jej pozytywnego wpływu na poziom życia, może to doprowadzić do wzrostu napięcia społecznego i nastrojów antyrządowych. Na życie polityczne kraju będą miały wpływ dwie tendencje. Z jednej strony, nośność haseł i praktyk prawicowo-radykalnych. Z drugiej strony, status kandydata do UE wywierał będzie presję w drugą stronę. Konieczne będzie uznanie praw mniejszości etnicznych, różnorodności kulturowej kraju. Rozwiązanie tego napięcia będzie zależało od aktywności różnych grup w Ukrainie oraz od spójności żądań UE wobec rządu ukraińskiego. Wojna rosyjsko-ukraińska pokazuje, że odwołanie się środków militarnych jako części arsenału polityki (zgodnie ze znaną formułą Clausewitza) zagraża samemu istnieniu ludzkości. W świecie narastają bowiem niebezpieczne tendencje powszechnej militaryzacji. Czy inna przyszłość jest możliwa – to jedno z głównych pytań.

Zaangażowanie kulturowe w Ukrainie: ryzyko dysonansów i szanse konsolidacji

Wystąpienie skupi się na kwestii napięć pomiędzy procesami kulturowymi w Ukrainie w ostatnich dekadach, związanych zarówno z ryzykiem konfliktu, jak i kumulacją potencjału pozytywnej transformacji społeczeństwa. Przemiany społeczno-kulturowe od czasu uzyskania niepodległości stały się istotną podstawą obecnego dążenia obywateli Ukrainy do obrony prawa do dalszego życia w niepodległym państwie, gdy o wartość wolności trzeba walczyć w warunkach wojny i egzystencjalnego zagrożenia. Jednocześnie wyraźnie obecne są nastroje o przeciwnej orientacji ideologicznej – prorosyjskie, antyzachodnie, antyamerykańskie etc., które znajdują wyraz w wątpliwościach co do celowości zerwania ze „wspólną radziecką przeszłością”, ostrego zerwania więzi kulturowych i gospodarczych z Rosją. Ważnym czynnikiem takich orientacji są trudności materialne z jakimi boryka się znaczna część społeczeństwa w okresie post-radzieckim, co prowadzi do porównań ze „sprawiedliwością społeczną” życia w czasach sowieckich.  Ideologiczna operacja specjalna Federacji Rosyjskiej w ostatnich dekadach celowo promowała nostalgiczne nastroje sowieckie, imperialne, antyzachodnie oraz antyukraińskie. Liczne teksty rosyjskiej/rosyjskojęzycznej kultury popularnej stanowiły znaczący segment przestrzeni informacyjnej na Ukrainie, przyczyniając się do budowy rozmytych, sprzecznych tożsamości kulturowych, wzmacniając tożsamości regionalne, których ważnym elementem stały się praktyki językowe. Sytuacja językowa na Ukrainie jest specyficzna: język ukraiński jest uznawany za ojczysty przez dwie trzecie ludności, natomiast w życiu codziennym językiem ukraińskim posługuje się 52%  ludności, 24% rosyjskim, a kolejne 24% używa obu języków w zależności od okoliczności (dane z 2021 roku). Donbas i południowe regiony są w przeważającej mierze rosyjskojęzyczne, co dało początek eksploatacji tematu zróżnicowania językowego zarówno przez polityków ukraińskich, jak i władze rosyjskie.  Od początku wojny rośnie popularność ukraińskojęzycznej informacji, zwykli ludzie i celebryci (aktorzy, blogerzy itp.) demonstracyjnie przechodzą na ukraiński jako język komunikacji. Upowszechniają się deklaracje identyfikacji z ukraińską kulturą i państwem. Nasilił się dyskurs o pilnej potrzebie uwolnienia się od kolonialnej przeszłości Związku Radzieckiego i carskiej Rosji. Trwa kolejna fala zmiany nazw ulic, instytucji kultury, usuwania prorosyjskich, sowieckich pomników itp. Z kolei na terenach okupowanych wyrzuca się z bibliotek ukraińskie książki, niszczy się ukraińskojęzyczne napisy i symbole. Ogólnie rzecz biorąc, dziedzictwo kulturowe Ukrainy bardzo cierpi z powodu wojny: około 400 zabytków kultury zostało zniszczonych. Wojna rosyjsko-ukraińska, jak wiadomo, może być interpretowana jako wojna tożsamości kulturowych. Szerokie poparcie międzynarodowe stwarza wiarygodną podstawę do potwierdzenia słuszności wyboru demokratycznego wektora rozwoju i obrony prawa obywateli Ukrainy do życia we własnym państwie. Osiągnięcie zwycięstwa militarnego, zachowanie i budowanie solidarności społecznej oraz konsolidacja na bazie wspólnych znaczeń kulturowych to najtrudniejsze zadania stojące obecnie przed społeczeństwem ukraińskim.  

Regionalizm i separatyzm w Ukrainie: Gry zmarginalizowanych intelektualistów, technologów politycznych, czy obiektywna rzeczywistość współczesnego społeczeństwa?

Znalezienie skutecznych środków przeciwdziałania rosyjskiej agresji militarnej na Ukrainę, która rozpoczęła się w 2014 roku, a w lutym 2022 roku przekształciła się w otwartą wojnę na dużą skalę, wymaga od socjologów dokonania kompleksowej oceny gotowości społeczeństwa do walki. Jest to niemożliwe bez dokładnej analizy jego potencjału społecznego, w tym identyfikacji sprzeczności i zagrożeń, które są zakorzenione w jego naturze, w procesach, które zachodziły w różnych środowiskach społecznych Ukrainy na długo przed wybuchem działań wojennych, a nawet mogły służyć jako swoiste wyzwalacze, które sprowokowały agresora do ataku, tworząc iluzję wewnętrznego rozłamu w społeczeństwie ukraińskim. Na ten fakt wskazują znane „poglądy historyczne” prezydenta Rosji i jego propagandystów. Ich zdaniem Ukraina to „państwo sztucznie stworzone przez bolszewików”, a Ukraińcy to „marnotrawni młodsi bracia” „wielkiego narodu rosyjskiego”.

W referacie przedstawiona zostanie analiza czynników wewnętrznych i inspirowanych z zewnątrz przyczyn powstawania ruchów regionalistycznych, irredentystycznych i separatystycznych we współczesnej Ukrainie na podstawie publikacji współczesnych socjologów ukraińskich oraz zebranego przez autora materiału empirycznego. Wśród zagrożeń dla bezpieczeństwa narodowego i samego istnienia państwa jako całości wymienić należ problemy związane z obiektywnymi różnicami między tożsamościami etnicznymi, językowymi, społeczno-kulturowymi i innymi mieszkańców poszczególnych regionów. W warunkach niekorzystnego klimatu społeczno-gospodarczego panującego w kraju w ostatnich kilkudziesięciu latach, różnice te są wykorzystywane zarówno przez pewne kręgi elit regionalnych, jak i państwa sąsiednie do prowokowania podziału kraju.

Analizie poddany zostanie cały kompleks wewnętrznych problemów ukraińskich, które funkcjonują od dłuższego czasu i stały się czynnikami kształtowania się różnych, często przeciwstawnych, tożsamości obywateli w różnych regionach Ukrainy. Omówione zostanie szerokie spektrum form w jakich przejawiają się ruchy odśrodkowe i separatystyczne we współczesnej Ukrainie, od „fantastycznych” formacji mikropaństwowych (np. jednej ze wsi obwodu czernihowskiego ogłoszono samozwańcze „państwo” „tytularnego suwerena”) do najbardziej notorycznych separatystycznych pseudo-republik Donieckiej i Ługańskiej. Na formy te patrzeć będę przez pryzmat ewentualnego zagrożenia dla integralności państwa. Wśród nich wymienić także można próby rekonstrukcji niektórych historycznych społeczności lokalnych i kształtowanie na ich bazie nie tylko kulturowych ale także społeczno-politycznych ruchów, które potencjalnie mogą przekształcić się w tendencje separatystyczne, z roszczeniami do stworzenia własnej państwowości. Do przykładów należy to ruch rusiński na Zakarpaciu, eksperymenty historyczno-kulturowe mające na celu przywrócenie „niezależnej wspólnoty galicyjskiej” itp. Aby zrozumieć charakter ukraińskich ruchów regionalnych, należy również porównać je z pozornie podobnymi w innych krajach europejskich (Liberland, Kabuto, ruchy autonomistyczne na polskim Śląsku, we włoskich regionach Lombardii i Veneto) itp. Ruchy odśrodkowe, regionalne i irredentystyczne na Ukrainie są wynikiem ignorowania i niedoceniania przez władze centralne potencjału konfliktowego szeregu zlokalizowanych regionalnie tożsamości (rzeczywistych etnicznych, sub-etnicznych lub sztucznie skonstruowanych pseudo-etnicznych), odrzucenia szeregu działań władz centralnych, a także działań propagandowych elit regionalnych i państw sąsiednich, zainteresowanych osłabieniem konsolidujących się tożsamości, a tym samym naruszeniem integralności kraju.